اهمیت کشت گندم در ایران

اخبار سبز کشاورزی : سابقه کشت گندم در ایران در حفاری‌های منطقه دشت عباس در نزدیک شهر موسیان استان ایلام در تپه علی کوش قدمت گندم را 8000 سال تخمین زده‌اند؛ به همین جهت گندم مهم‌ترین محصول کشاورزی ایران بوده و از قدیمی‌ترین گیاهان زراعی مورد استفاده انسان محسوب می‌گردد که به گسترده‌ترین وجه کشت و به بیشترین مقدار نیز تولید می‌شود.

زراعت گندم در ترکیب کشت محصولات زراعی سهمی قریب به 50 درصد سطح اراضی زراعی کشور را دربرمی‌گیرد. سهم گندم در امنیت غذایی و سبد مواد غذایی در عرضه سرانه پروتئین 44 درصد و در عرضه سرانه انرژی سهم 40 درصدی دارد و نقش بارزی در امنیت غذایی و ثبات اجتمایی دارد.

ارزش غذایی گندم

به لحاظ اینکه گندم محصول عمده غذایی به شمار می رود، قریب 25 درصد سطح کشت زراعی دنیا را در برمی‌گیرد و برای مردم ما غذای اصلی و عمده محسوب می‌شود.

ترکیبات اصلی دانه گندم شامل هیدرات‌های کربن (نشاسته) و پروتئین است که نسبت آن در گندم، نسبت مطلوب و مناسبی برای تغذیه انسان است. (تقریباً یک به 6 و یا یک به 7) با مصرف نان، نه تنها بشر می‌تواند زنده بماند، بلکه انرژی و کالری مورد نیاز و ظرفیت کالری او همچنان محفوظ خواهد ماند.

پروتئین موجود در گندم شامل آلبومین، گلوبولین، گلوتئین و گلیادین است که آلبومین در آب حل می‌شود. بقیه ترکیبات پروتئینی در آب غیرقابل حل هستند بالاترین نسبت را دارد. (از 16 تا 50 درصد) به علت وجود گلوتن، آرد گندم برای پخت نان که غذای اصلی نیمی از مردم جهان است مورد استفاده قرار می‌گیرد و گندم‌های استان گلستان، خوزستان، جنوب استان فارس، دشت عباس استان ایلام، بوشهر، دشت مغان استان اردبیل و اقالیم گرم مشابه در گروه گندم های با گلوتن بالای کشور محسوب می‌شوند.

سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد (فائو) و همچنین کشورهای مختلف بر اساس نوع و نحوه مصرف گندم از نظر کیفیت نانوائی پروتئین، گلوتن، وزن هکتولیتر و فلزات سنگین و …، استاندارد مربوطه را تدوین و در سبد غذایی افراد جامعه مورد توجه و عمل قرار می دهند.

در ایران نیز مطابق استاندارد ملی شماره 104 شاخص‌هایی برای کیفیت گندم تعریف شده است. بر اساس این استاندارد، گندم های تولیدی کشور از نظر میزان پروتئین در چهار گروه درجه 1، 2، 3 و 4 دسته بندی و تعریف شده است که مهم‌ترین شاخص کیفیت گندم درصد پروتئین آن است، در این درجه بندی گندم درجه یک حداقل 12 درصد، گندم درجه 2 حداقل 11 درصد و گندم درجه 3 حداقل 5/9 درصد دارای پروتئین است و این سه درجه گندم برای خوراک انسان در نظر گرفته شده و گندم درجه 4 با پروتئین کمتر از 5/9 درصد برای خوراک دام و طیور و سایر مصارف غیر خوراک انسان تعریف شده است.

بر اساس طرح ده‌ ساله ارزیابی کیفیت گندم‌های تولیدی کشور توسط دفتر مجری طرح گندم با همکاری موسسه تحقیقات اصلاح تهیه نهال و بذر و معاونت تولیدات گیاهی سازمان‌های جهاد کشاورزی استان‌ها منتهی به سال 1399 صورت پذیرفت، از تعداد 13 هزار نمونه کیفیت گندم‌های تولید داخلی از نظر درصد پروتئین به‌طور متوسط به شرح زیر است:

26 درصد در گروه درجه یک، 66 درصد در گروه درجه دو و 8 درصد نیز در گروه گندم درجه 3 بر اساس استاندارد ملی شماره 104 قرار دارند.

طبقه بندی گندم‌های کشور از نظر زراعی

گندم‌های تولیدی کشور از نظر زراعی و طول دوره کاشت تا برداشت به سه گروه تقسیم می‌شوند:

الف: گندم‌های زمستانه با طول رشد حدود 270-260 روز که مناسب کشت در مناطق مرتفع و اقلیم سرد هستند،

ب: گندم های تیپ گروه بینابین با طول رشد حدود 210-200 روز، مناسب کشت در مناطق معتدل سرد،

ج: گندم های با عادت رشد یا تیپ بهاره با طول رشد 170-150 روز و مناسب کشت در مناطق گرم و مرطوب، قرار می گیرند.

گروه سوم (ج) از نظر کیفیت نانوایی و گلوتن، جزو بهترین نوع گندم برای تولید نان هستند.

گندم‌های ایران تماما در فصل پائیز و هفته اول دیماه به مدت یک صد روز کشت می شوند.

گندم از نظر تطابق ارتفاع از حدود 300 متر پایین تر از سطح دریا تا ارتفاع 4000 متر بالاتر از سطح دریا آزاد قابل کشت است.

گندم زمستانه در شرایطی که زمین به وسیله برف پوشیده شده باشد تا 40- درجه و وقتی که برف روی آن را نپوشاند، می تواند 32- درجه سانتیگراد را تحمل نماید. به لحاظ دامنه بردباری زیاد، گندم در همه جا یافت می شود. وجود آب و دمای مناسب در تمام مناطق کشور دو عامل تعیین کننده در میزان سطح کشت گندم است.

از نظر نیاز آبی، چون تمام مساحت (99 درصد) کشت گندم در ایران در فصل پاییز صورت می گیرد، بخش عمده ای از طول دوره رشد این گیاه مصادف با باران های پاییز، زمستان و ابتدای فصل بهار بوده، و از بارش ها بهره مند می گردد به همین دلیل گندم جزو گیاهان کم آب بر محسوب می شود.

مطابق گزارش محققین موسسه تحقیقات بین المللی سیمیت در مکزیک در روش آبیاری معمولی برای تولید هر کیلوگرم دانه گندم 1000 لیتر، در اراضی تسطیح علمی شده 650، کشت روی پشته 650، آبیاری قطره ای 450 و آبیاری قطره ای زیرسطحی 400 لیتر آب مصرف می شود که از این شاخص تجربه شده در تولید گندم کشوره می توان بهره گرفت .

براساس گزارش دفتر طرح گندم وزارت جهاد کشاورزی، در بین 32 استان کشور، از نظر سطح کشت استان کردستان، خوزستان، آذربایجان شرقی، همدان و آذربایجان غربی به ترتیب در رتبه اول تا پنجم قرار دارند و از نظر تولید استان خوزستان رتبه اول استان گلستان رتبه دوم کشور را دارا می باشند.

مصرف سرانه گندم مستقیم و غیر مستقیم در ایران

مصرف سرانه گندم تحت تاثیر اکولوژه حاکم، شرایط اقلیمی، محوریت نوع زراعت، فرهنگ عمومی و عادت غذائی افراد در کشورها قرار می گیرد به عنوان مثال زراعت در کشورهای جنوب شرق آسیا با محوریت برنج صورت می گیرد و برنج بنیان است و مصرف سرانه برنج در این کشورها بالا است در امریکای جنوبی ذرت بنیان و در ایران و کشورهای غرب و آسیا مرکزی گندم بنیان است و مصرف سرانه گندم در این کشورها بیشترین است در سیر تاریخی الگوی غذائی به شدت تحت تاثیر این ویژه گی قرار می گیرد.

مصرف گندم در ایران در سه حوزه تولید و مصرف نان، صنف و صنعت و بذر تعریف می شود. که تحت تاثیر شرایط و متغیرهای قیمتی سایر موادغذائی برای انسان و دام قرار می گیرد در دوره هایی که قیمت مواد خوراکی همچون برنج، ماکارونی، حبوبات، ذرت و جو به عنوان خوراک دام افزایش می یابد فشار تقاضای مستقیم و غیر مستقیم برای گندم و نان بیشتر می شود در شرایط اخیر و شدت تحریم غرب باعث گردید که نرخ تورم افزایش یافت، این اتفاق رخ داد و تقاضای مصرف گندم و نان رشد چشمگیری پیدا کرد.

با توجه به براوردهای صورت گرفته میزان مصرف سرانه گندم در کشور حدود 165 کیلوگرم که سهم سرانه گندم برای نان قریب به 110 کیلوگرم، صنف و صنعت ماکارونی شیرینی و بیسکویت و مصرف بذر برای کشت و ضایعات نیز این سه جز را هم در بر می گیرد نیز 165 کیلو گرم می باشد.

جدول شماره 2 مصرف سرانه گندم در جهان و تعدادی از کشورها در مقایسه با ایران - فائو 2012

تحلیل پتانسیل تولید سطح کشت گندم در ایران دهه 90.

همان طور که در جدول شماره 3 کارکرد هفت ساله طرح افزایش ضریب خود اتکائی گندم که از سال 1392 آغاز و لغایت 1399 اجرا گردید نتیجه حاصله نشان می دهد که سطح کشت، تولید، عملکرد در هکتار و خرید تضمینی با لحاظ میانگین بارش سالانه در جدول زیر نشان داده شده است مبین بخشی از پتانسیل تولید گندم کشور می باشد که در صورت توجه و تمرکز به افزایش بهره وری از طریق اقدامات فنی با ایجاد انگیزه تولید در کشاورزان و کارشناسان حتی با تعدیل سطح کشت امکان تامین نیاز گندم مصرفی از تولید داخل قابل دسترس خواهد بود افزایش تولید و خرید تضمینی سالانه صورت گرفته جدول زیر از کشاورزان دقیق و توزین شده می باشد که وجه آن به کشاورزان تحویل دهنده گندم پرداخت گردید.

همانطور که داده های جدول زیر نشان می دهد از طریق افزایش عملکرد در هکتار و به پتانسیل رساندن عملکرد در واحد سطح رشد تولید قابل توجه بوده که بخشی از آن در کار کرد طرح محقق گردید حتی با کاهش سطح برداشت به میزان 16 درصد در کشت آبی و 7 درصد در کشت گندم دیم (جمع 11 درصد کاهش برداشت گندم) که ناشی از خشکسال در دیمزارها و همچنین محدودیت منابع آب در اراضی آبی رخ داد اما تولید 44 و خرید 113 درصد به سال پایه رشد یافت

بررسی وضعیت تولید گندم در دهه 90:

میانگین تولید گندم 3 ساله پایه 92-90 معادل 8933 هزار تن اما متوسط تولید 7 ساله منتهی به برداشت سال 99 با متوسط تولید 12824 هزارتن معادل 44 درصد رشد در مقایسه با میانگین سه سال پایه می باشد که این افزایش تولید ناشی از افزایش عملکرد و ارتقا بهره وری بوده است.

ارزیابی عملکرد در هکتار در دهه 90

متوسط عملکرد گندم 3 ساله پایه در گندم آبی 2490 و گندم دیم 699 کیلوگرم بوده اما متوسط عملکرد 7 ساله اخیر درگندم آبی 4013 کیلوگرم با 61 درصد رشد و عملکرد گندم دیم به 1227 کیلوگرم 75 درصد رشد یافت که بخش عمده ای از افزایش تولید در سالهای مورد ارزیابی ناشی از افزایش بهره وری و رشد عملکرد در هکتار بوده است.

با توجه به موارد مطروحه و داده های جدول نشان می دهد با اندک توجه به تامین موجبات اجرای پروژه ها و اقدامات فنی موثر بر افزایش عملکرد تجربه عملی آن کشور وجود دارد و لازمه آن حمایت و پشتیبای از برنامه های تولید این محصول راهبردی می باشد.

موانع تولید گندم در ایران

موانع تولید گندم در ایران مشتمل برسیاست گذاری، مدیریتی، اقلیمی، فنی و پشتیبانی و ناکافی بودن امکانت تکنولوژیکی در زمینه محدودیت دسترسی تولید کنندگان می باشد که با شدت و ضعف برای هر یک آنها وجود دارد.

تولید گندم شاه کلید توسعه تولیدات زراعی است در دوره هایی که به گندم توجه گردید و از آن حمایت شد این محصول سامان یافت سایر محصولات نیز به تبعیت از امکانات بیشتر بهره مند شدند از مسائلی که لازم است به آن اهمیت داده شود اصلاح سیاست یارانه و سامان پیداکردن چرخه تولید و عرضه قیمت واقعی گندم و آرد و نان می باشد و چند قیمتی گندم، آرد و نان در عرضه تعیین تکلیف گردد تا ضمن جلوگیری از رانت، فساد، قاچاق و کاهش ضایعات در طی تولید تبدیل نگهداری و پخت و عرضه نان موثر خواهد بود در صورت واقعی شدن قیمت نان ضروری است به دهک های پایین یارانه مستقیم پرداخت گردد. از سوئی قیمت گندم و آرد در کشورهای همسایه شرقی و غربی ایران تفاوت فاحشی با قیمت های داخلی کشور داشته و همین امر انگیزه قاچاق را نیز افزایش می دهد و با اصلاح سیاست و واقعی شدن قیمت نان به کاهش خروج گندم از چرخه مصرف انسانی و همچنین قاچاق تاثیر مثبت خواهد داشت.

نمودار زیر پتانسیل تولید گندم را نشان می دهد که با اجرای اقدامات فنی پایداری تولید گندم میسر خواهد بود

بررسی نمودار بالا نشان می دهد که با توجه به تولید گندم میزان تولید از طریق افزایش عملکرد بهبود پیدا نمود و وابستگی به واردات گندم از سال 1395 لغایت 1398 به خارج نیز کاهش یافت و به صفر رسید بدیهی است راه حل تامین کامل گندم از تولید داخل در دسترس بوده و تجارب آن نیز وجود دارد بروز رسانی برنامه تولید گندم و اهتمام به اجرای راهکارهای پیش بینی شده زیر امکان تحقق هدف را فراهم می نماید.

اسماعیل اسفندیاری پور