کاشت یک میلیارد نهال نمایش یا فرصت احیای جنگل‌ها؟
کاشت یک میلیارد نهال نمایش یا فرصت احیای جنگل‌ها؟/طرح مردمی کاشت یک میلیارد نهال طی چهار سال، موضوعی است که از همان ابتدا بحث‌ها و حرف و
طرح مردمی کاشت یک میلیارد نهال طی چهار سال، موضوعی است که از همان ابتدا بحث‌ها و حرف و حدیث‌های زیادی به‌همراه داشت. درحالی‌که مدیران و بخشی از بدنه کارشناسی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به‌عنوان یک ضرورت از آن یاد میکنند، گروه دیگری از اساتید و کارشناسان، حفاظت از منابع موجود و احیای‌آنها را مقدم بر کاشت نهال جدید می‌دانند.
اخبار سبز کشاورزی ؛ نشست علمی «چالش‌ها و فرصت‌ها در کاشت یک میلیارد نهال» که به همت دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور برگزار شد، فرصتی بود که صاحبان دیدگاه‌های مختلف نظراتشان را بیان کنند.
«مجید لطفعلیان»، استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری که دبیری نشست علمی «چالش‌ها و فرصت‌ها در کاشت یک میلیارد نهال» را برعهده داشت، عنوان کرد در آغاز این نشست، متولیان این طرح سخن می‌گویند. به گفته او این رویه می‌‌توانست با تشریح ضرورت و فعالیت‌های انجام‌شده به برخی از پرسش‌هایی که ممکن است در ذهن شرکت‌کنندگان وجود دارد، پاسخ دهد. ازهمین‌رو، «عباسعلی نوبخت»، رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، به‌عنوان اولین سخنران انتخاب شد.
رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در ۱۵ دقیقه‌ای که تریبون را در اختیار داشت از این گفت که قرار است ۳۰۰ میلیون نهال از یک میلیارد نهال در موضوع زراعت چوب قرار گیرد. او همچنین ظرفیت‌های ۱۲۶ نهالستان کشور را تشریح کرد و از همه کسانی که انتقادی به طرح مردمی کاشت یک میلیارد نهال دارند، خواست بازدیدی از این نهالستانها داشته باشند.
به گفته نوبخت تاکنون ۱۱ میلیون نهال در کشور تولید و در کنار آن یک جریان‌سازی فکری در کشور شکل گرفته است. او افزود: کسانی که جزو منتقدان این طرح هستند، چنانچه بازدیدی از فعالیت‌های انجام‌شده داشته باشند، دیدگاه‌شان تغییر می‌کند.
معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور: براساس آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس ایران ششمین کشور تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای است، درحالی‌که برای حل این بحران در رتبه ۴۵ جهانی قرار دارد. ضروری است ما به میزانی که تخریب می‌کنیم فعالیت‌های احیا داشته باشیم
نگاه ایده‌آل ما را از عمل بازمی‌دارد
«نقی شعبانیان»، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، نیز در این نشست با ابراز تعجب از اینکه یک‌سال پس از طرح موضوع کاشت یک میلیارد نهال، همچنان بحث درباره چرایی انجام آن است، گفت: به‌نظر می‌رسد همچنان ضرورت انجام این کار جا نیفتاده است، شاید بتوان گفت برخی نگاه ایده‌آل دارند و همین ایده‌آل بودن ما را از عمل بازمی‌دارد.
او که در چندماهه اخیر درباره ضرورت اجرای این طرح، به آمارهای جهانی اشاره کرده بود، بار دیگر در این نشست هم بر این مقوله تأکید کرد و از کاهش مساحت جنگل‌ها در دنیا سخن گفت. شعبانیان افزود: ما در جهان و ایران مجموعه‌‌ای از مشکلات کلی را درباره کاهش گازهای گلخانه‌ای، ریزگردها، آلودگی آب و .. داریم و گاه با مقاومت دولت‌ها در اجرای کنوانسیون‌های محیط زیستی روبه‌رو هستیم. همین موضوع باعث شده است کاشت یک تریلیون درخت به‌عنوان یکی از راهکارهای برون‌رفت از وضعیت عنوان شود. در این زمینه کشورهای دیگر از ما جلوتر حرکت کرده‌اند؛ تنها در افغانستان ما شاهد کاشت یک میلیارد نهال بوده‌ایم.
وضعیت دشوار ایران در میان سایر کشورها، مقوله‌ای است که شعبانیان بارها به آن اشاره کرده است. او دراین‌باره گفت: براساس آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس ایران ششمین کشور تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای است درحالی‌که برای حل این بحران در رتبه ۴۵ جهانی قرار دارد. ضروری است ما به میزانی که تخریب می‌کنیم، فعالیت‌های احیای داشته باشیم. ازهمین‌رو، طرحی تهیه و سند پشتیبان آن براساس دیدگاه‌های محققان مختلف چه درون و چه خارج سازمان تهیه شد.
شعبانیان نیز مانند نوبخت از همه کسانی که انتقادی به این طرح دارند، دعوت کرد بازدیدی از فعالیت‌های انجام‌شده داشته باشند.
مشاور بینالمللی جنگل: جنگل‌هایی که باتوجه‌به شیوه کلاسیک کاشته و پرورش داده می‌شوند، بدون استثنا به همان جنگل‌های همسال و یک اشکوبه‌ای مبدل خواهند شد که تاکنون اروپاییان و امریکاییان و حتی ایرانیان در مازندران، گیلان، گرگان، ایلام و سایر نقاط تجربه کرده‌اند. این قبیل جنگل‌کاری‌ها به‌ندرت و باتوجه‌به عملیات پرورشی معمول به جنگل‌های چنداشکوبه، ناهمسال، متنوع و استوار مبدل می‌شوند.
طرح‌های قبلی شوآف نبودند
«رسول علی اشرفی‌پور»، رئیس شورای عالی جنگل، مرتع و آبخیزداری کشور، در این نشست نموداری از وضعیت جنگل‌کاری در ایران در چهار دهه گذشته ارائه داد. نکته محسوس در این آماردهی در دهه ۷۰ اتفاق افتاده است که به گفته اشرفی‌پور به موضوع بودجه‌ریزی برای این موضوع برمی‌گردد.
به گفته او چندین دهه پیش ایران جزو کشورهای پیشرو در خاورمیانه به لحاظ جنگل‌کاری در دو بخش میزان و کیفیت بود. بااین‌حال، زمانی‌که اعتبارات این کار به استانداری‌ها واگذار شد، با از اولویت افتادن این اقدام، شاهد آسیب‌دیدن نهالستانها بودیم. اشرفی‌پور همچنین فرصت‌هایی را برشمرد که در کشور برای کاشت یک میلیارد نهال وجود دارد. او گفت: این فرصت‌ها شامل نهالستان‌های موجود و دانش فنی در استان‌های مختلف است، ضمن اینکه می‌تواند به انسجام‌دهی به تشکل‌ها کمک کند.
بسیاری از منتقدان طرح کاشت یک میلیارد نهال به طرح‌های قبلی اشاره میکنند که توفیقی نداشته‌اند. اشرفی‌پور چنین گزاره‌ای را رد و بیان کرد: ما باید به داشته‌های خود ارزش بدهیم و آنها را پربارتر کنیم. بعضی می‌گویند طرح‌های قبلی شوآف بوده، بااین‌حال این طرح‌ها اعم از «حرم تا حرم» یا طرح درخت‌کاری جنوب تهران شکست‌‌خورده نیست و دستاوردهای خود را داشته است.
او همچنین با اشاره به پیوست‌های فنی و اجرایی سند پشتیبان اضافه کرد: این سند وحی منزل نیست و در طول زمان براساس دیدگاه‌های کمیته اجرایی، کمیته کاشت نهال، اسناد جدیدی که تهیه می‌شود و… بازنگری می‌شود.
رئیس شورای عالی جنگل، مرتع و آبخیزداری کشور همچنین با تأکید بر اینکه دستورالعمل فنی و اجرایی کاشت براساس پنج منطقه رویشی ایران صورت گرفته است، گفت: قرار نیست ما بدون برنامه و بی‌توجه به اکوسیستم نهال تولید کنیم، بلکه تفاوت‌های رویشگاهی را مدنظر قرار داده‌ایم.
نهال‌کاری به‌عنوان مرز حائل
«مصطفی نوری»، حقوقدان در حوزه محیط زیست، در این نشست علمی، موضوع کنوانسیون‌های بینالمللی و تعهدات ایران را مدنظر قرار داد. به گفته او براساس قانون مدنی، تعهدات بینالمللی زمانی که پروسه قانونگذاری را طی کنند، جزو قانون داخلی به حساب می‌آیند.
نوری افزود: در دنیا بیش از ۱۸۰ کنوانسیون تصویب شده که ۷۰ مورد آن محیط زیستی جهانشمول است. به این معنا برخی از این کنوانسیون به شکل منطقه‌ای، بین دو یا چند کشور است.از جمله کنوانسیون‌های با اهمیت کنوانسیون تنوع زیستی، تغییر اقلیم، مقابله با بیابان‌زایی هستند. کنوانسیون تغییر اقلیم در ذیل خود توافقنامه‌های زیادی دارد که دو مورد بسیار مهم آن کیوتو و پاریس هستند. درباره توافقنامه پاریس با وجود اینکه فرآیند آن در مجلس طی نشده است اما از آنجا که ما در نشست آن را امضا کرده‌ایم، تعهداتی برایمان دارد.
به گفته نوری اگر در گذشته حفاظت از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بود و پس از آن احیا قرار می‌گرفت، در حال حاضر احیا به واسطه سرعت تخریب‌ها اولویت یافته است. او همچنین درباره تعهدات ایران در موضوع تغییر اقلیم افزود: در ایران ما در دو مرحله شاهد تحول در قوانین محیط زیست بودیم، اولین آنها به سال ۱۹۷۲ برمی‌گردد که نشست استکهلم بود و دفعه دوم در سال ۱۳۹۵ که در امتداد نشست پاریس قوانین مرتبط با محیط زیست را در کشور رونق بخشیدیم. براین‌اساس، ما موظفیم فضای سبز کشورمان را ارتقا بدهیم و فعالیت‌های حفاظت و احیا داشته باشیم.
پیشنهاد نوری درباره بحث یک میلیارد نهال در این نشست این بود که دیوارهای حائل عرصه‌های ملی و مستثنیات با کاشت یک میلیارد نهال تحکیم بخشیده شود و ما بتوانیم از داشته‌هایمان حفاظت کنیم.
شانس دوباره نداریم
«امید اسماعیل‌زاده»، استاد دانشگاه تربیت مدرس، در این نشست، ناامیدی را توصیفی از نگاه مردم به دولت‌ها درباره حفاظت از منابع طبیعی دانست. وضعیتی که کاشت یک میلیارد نهال را هم با چالش مواجه می‌کند. او درعین‌حال فرصت‌هایی را برشمرد که ناامیدی را به شرایط امیدوارانه تبدیل می‌کند و مهم‌ترین آنها مطالبه‌گری است.
این استاد دانشگاه افزود: در حال حاضر دولت و مجلس توجه ویژه‌ای به موضوع کاشت یک میلیارد نهال دارد. در این راستا سازمان منابع طبیعی باید دست به کاری بزند که در حیطه ماموریت آن است. خوشبختانه امروز افرادی بر مسند دستگاه متولی منابع طبیعی کشور هستند که خودشان از جنس جنگل و مرتع‌اند و اگر سازمان از این فرصت استفاده نکند، شانس دوباره‌ای نخواهد داشت.
به گفته او ما باید بتوانیم میراثی را که به ما رسیده است، در بهترین شرایط به آیندگان تحویل دهیم. اسماعیل‌زاده اضافه کرد: تا حفاظت انجام نشود، اصل توسعه را نخواهیم داشت. مسئله تولید و کاشت نهال به‌شکل هوشمندانه‌ای عنوان نهضت مردمی را گرفته است؛ زیرا اگر این امر مردمی نشود، اجرای آن امکانپذیر نخواهد بود. موضوع کاشت یک میلیارد نهال یک تصمیم‌گیری فراسازمانی و فراوزارتخانه‌ای است، خوشبختانه دولت و نظام و مجلس به این مهم رسیده‌اند.
اسماعیل‌زاده، با اشاره به اینکه داشته‌های طبیعی و بوم‌سازگان ما بی‌نظیر است، گفت: متأسفانه دولت‌ها همواره در امر حفاظت بدعهدی داشته‌اند و همین موضوع مردم را ناامید کرده است. باید با تدبیر مردم را پای کار آورد، این مسئله اجتناب‌ناپذیر است. اینکه چقدر در کاشت یک میلیارد نهال توفیق داشته باشیم، یک مسئله است؛ اما داشتن پشتوانه علمی و اجرایی برای آن ضروری‌تر است.
جنگل‌کاری کلاسیک جوابگوی ما نیست
«مظفر شیروانی»، مشاور بینالمللی جنگل که ساکن اتریش است، امکان شرکت در نشست را نداشت، بااین‌حال او متنی را در پاسخ به گفته‌های سخنرانان ارسال کرد که در آن آمده بود: «به‌طور کلی جنگل‌کاری به شکل امروزی نشأت گرفته از تفکر جنگل‌شناسی کلاسیک است. فلسفه به‌وجودآمدن جنگل‌های کلاسیک نیز خود اقتباس و برگرفته‌شده از ساختار جنگل‌های قطبی است. اکثر جنگل‌های قطب شمال جنگل‌های یک اشکوبه‌ای، همسان و همگون هستند. سیکل رویشی این منابع ساده، خطی و کاملاً مغایر با سیکل رویشی جنگل‌های مناطق معتدله است. تجارب مختلف در جهان نشان داده است جنگل‌هایی که به این شیوه یعنی شیوه کلاسیک جنگل‌کاری می‌شوند و توسعه پیدا میکنند، عملاً پس از مدت زمانی با مشکلات متعدد ناشی از عوامل زنده و غیرزنده مواجه و درهم ریخته می‌شوند.
باتوجه‌به این مقدمه لازم است قبل از هر نوع اقدامی به‌منظور دخالت در عرصه‌های جنگلی نخست هدف و نوع جنگلی که قرار است در آینده به‌وجود آید، مشخص شود. شیوه‌های دستیابی به انواع مختلف جنگل‌ها اعم از جنگل‌های طبیعی، نزدیک به طبیعت و یا کلاسیک کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند. جنگل‌هایی که باتوجه‌به شیوه کلاسیک کاشته و پرورش داده می‌شوند، بدون استثنا به همان جنگل‌های همسال و یک اشکوبه‌ای مبدل خواهند شد که تاکنون اروپاییان و امریکاییان و حتی ایرانیان در مازندران، گیلان، گرگان، ایلام و سایر نقاط تجربه کرده‌اند.
این قبیل جنگل‌کاری‌ها به‌ندرت و با توجه به عملیات پرورشی معمول به جنگل‌های چند اشکوبه، ناهمسال، متنوع و استوار (Dauer Wald) مبدل می‌شوند. آنها به‌صورت توده‌های ثابت، خشک و منجمد باقی می‌مانند و امکان جایگزینی گونه‌ها (Sukzession) باتوجه‌به تغییرات اقلیمی و سایر عوامل پیش‌بینی نشده در آنها دیده نمی‌شود. یک دوره خشکسالی، یک برف سنگین و یا یک توفان مهیب می‌تواند به آسانی ساختار یک اشکوبه‌ای آنها را درهم ریخته و نابودی‌شان را رقم بزند.
به‌منظور دستیابی به جنگل طبیعی و یا جنگل نزدیک به طبیعت تدابیری به غیر از روش‌های معمول جنگل‌شناسی کلاسیک تجربه شده است. برای رسیدن به این نوع جنگل‌ها لازم است از شیوه‌های تجربه‌شده‌ای استفاده شود که با به‌کارگیری آنها بتوان در مدت زمان نسبتاً کوتاهی به این نوع جنگل‌های استوار دسترسی پیدا کرد.»
طرح‌های روی میز حل نشده
گفته‌های شیروانی شاید اولین نقد جدی در این نشست به کاشت یک میلیارد نهال بود که برخی دیگر از سخنرانان این نشست، آن را پی گرفتند. از جمله آنها «حنانه محمدی»، استاد دانشگاه گرگان بود.
او در سخنان خود با اشاره به اینکه سیاست‌ها به‌واسطه فقدان شناخت مشکل و مسئله ناموفق هستند، گفت: سه جریان سیاست، سیاسی و مسئله باید به شکل همزمان با هم وارد شود تا پنجره فرصت باز شود. جریان مسئله، مشکلات و معضلاتی هستند که از سوی جامعه مورد توجه قرار می‌گیرند. جریان سیاست‌ها روی حل مسئله تمرکز دارند و جریان سیاسی جناح حاکم است.
از نظر این استاد دانشگاه گرگان در ایران معمولاً دو جریان با هم ترکیب می‌شود که همین امر بازشدن پنجره فرصت و حاصل شدن نتیجه را از ما می‌گیرد. او افزود: ما جریان سیاست و مسئله را در جنگل داشتیم که چون با جریان سیاسی همراه نبود، سبب شد فضای سیاسی فراهم نشود و این موضوع اولویت نباشد.
به گفته او در سدسازی و موضوع ریزگردها، جریان سیاسی و مسئله همراه هم شدند، اما از آنجا که جریان سیاستی با آنها ترکیب نشد موفق نبودیم؛ به این معنا که گرچه سدسازی در کشورمان اولویت داشت، اما از آنجا که فرآیند سیاستگذاری را طی نکرد همچنان با بحران آب علیرغم سدسازی مواجهیم.
او گفت: در مواردی هم جریان سیاسی و سیاست با هم ترکیب شدند، اما چون مسئله مورد بی‌توجهی قرار گرفت، باز عملکرد ما مثبت نبود. نمونه این مورد طرح تنفس جنگل و طرح مردمی یک میلیارد نهال است. در این مورد جریان سیاسی و سیاست همراه هم هستند و درصورتی‌که به مسئله توجه شود، می‌توانند به نتیجه برسند. ما باید مشخص کنیم مسئله ما در جنگل‌هایمان چیست؟ آفات، جنگل‌نشین‌ها، قاچاق چوب، آتش‌سوزی، دام یا…؟
محمدی در جمع‌بندی سخنانش گفت: جریان‌های سیاسی و سیاستی باید با جریان مسئله همراه شوند. حتماً کاشت یک میلیارد نهال برای ما مسئله است، بااین‌حال اولویت‌بندی ما باید مشخص شود. آیا مصوبه تنفس جنگل و مواردی را که همراه خود داشت، توانستیم حل کنیم که به مورد کاشت یک میلیارد نهال پرداخته‌ایم؟
ما هنوز از اختلاف‌نظرها درباره طرح تنفس بیرون نیامده‌ایم که وارد مسئله دیگری شده‌ایم که درباره آن اختلاف‌نظر بالاست. امیدوارم چند سال بعد نخواهیم درباره طرح دیگری صحبت کنیم درحالی‌که طرح تنفس و کاشت یک میلیارد نهال همچنان حل نشده باقی مانده باشند.
دیدگاه منتقدان تنها به شیروانی و محمدی خلاصه نشد. در این جلسه انتقاداتی درباره مردمی بودن این طرح، آن‌هم در زمانی که تشکل‌های محیط زیستی زیر فشار گرفتن مجوز برای کمترین فعالیت خود هستند، مطرح شد و در کنار آن رویکرد بالا به پایین این طرح مورد نقد قرار گرفت. برخی کارشناسان هم این گزاره را مطرح کردند اگر قرار است کاشت نهالی صورت گیرد، نباید در جنگل‌های شمال باشد که بار دیگر شاهد تخریب این عرصه‌ها با طرح جدید باشیم.
علاوه‌برآن، موضوع مشارکت مردمی موضوعی بود که به‌نظر گروهی از کارشناسان چندان واضح و روشن به آن پرداخته نشده است، همچنان که در این جلسه فهرستی از طرح‌های ناموفق ارائه شد که هیچ‌کدام نتوانسته بودند به وعده‌هایشان عمل کنند. حال باید منتظر ماند و دید طرح یک میلیارد نهال چه سرنوشتی خواهد داشت.
منبع پیام ما
