گردشگری کشاورزی آری یا نه

بخش اول

اخبار سبز کشاورزی : موضوع گردشگری کشاورزی در مطلبی با عنوان « گردشگری کشاورزی و انواع آن »، مورد بررسی قرار گرفتو توضیحات کلی در مورد گردشگری کشاورزی، تعاریف، انواع و عرصه‌های اجرایی آن داده شد. اینک در این نوشتار به ذکر و واکاوی این نکته اساسی خواهیم پرداخت که با توجه به قوانین و مقررات کشور، آیا استفادة بهینه از فرصت استثنایی گردشگری کشاورزی برای افزایش درآمد و توسعة فعالیت‌های حمایتیِ زنجیره ارزش محصولات کشاورزی امکان‌پذیر است یا نه؟

برای پاسخ‌دهی به این سوالات ابتدا به دو تفاوت اصلی در فرهنگ و ساختار اجتماعی ایران با سایر کشورها اشاره خواهیم کرد و سپس نگرانی‌های مخالفان را مطرح نموده و در پایان به اقدامات انجام شده و راهکارهای پیشنهادی برای رفع نگرانی‌ها خواهیم پرداخت.

تفاوت اصطلاحات کشاورزی در زبان فارسی و انگلیسی

نقطه آغاز محدودسازی

قبل از شروع بحث باید اشاره کنیم به یک تفاوت مهم بین زبان انگلیسی و فارسی که باعث بسیاری از این سوءتفاهم‌ها و ایجاد محدودیت‌ها در دستورالعمل‌های موجود شده است.

تفاوت اول:

در زبان انگلیسی، کلمه مزرعه(Farm) برای تمامی واحدهای دارای یکی از انواع فعالیت‌های کشاورزی(دامداری، پرورش انواع آبزیان، باغ، کشتزار، زراعت چوب و واحدهای کشاورزی شهری) به‌کار برده می‌شود؛ در نتیجه اصطلاح گردشگری مزرعه(Farm Tourism) به انجام فعالیت‌های گردشگری در تمامی این واحدها اشاره می‌کند.

اما در زبان فارسی، واحدهای کشاورزی دارای اسامی مشخص و متفاوتی هستند (واحد گاوداری، واحد دامداری، واحد پرورش طیور، گلخانه، باغ، مزرعه، جالیز و …).

در تعاریف اولیه‌ای که از این فعالیت در ایران ارائه شد، استفاده از نام عمومی «مزرعه» باعث ایجاد محدودیت در عرصه‌های کاری و همچنین ایجاد این تصور منفی شد که تنها منظور از گردشگری کشاورزی، انجام فعالیت‌های گردشگری در مزارع و باغات و در نتیجه ایجاد تغییرات عمدتا غیرقانونی در اراضی دارای کاربری کشاورزی است. در صورتی که بنابر قوانین بالادستی و مواد حقوقی، هر کدام از این واحدها و کاربری اراضی آنها می‌تواند بسیار متفاوت باشد.

به‌عنوان مثال بخشی از فعالیت‌های زراعت چوب در اراضی ملی و بخشی در اراضی کشاورزی انجام می‌شود که طبیعتا قوانین بالادستی این اراضی با یکدیگر متفاوت است(قانون حفاظت از جنگل‌ها و مراتع کشور و قانون حفظ کاربری اراضی کشاورزی) و یا واحدهای تولیدی کشاورزی درون‌شهری و کارگاه‌های صنایع‌تبدیلی و تکمیلی، شامل هیچ‌کدام از این قوانین نیستند؛ چنان که گردشگری کشاورزی در تمامی این واحدهای تولیدی و صنایع وابسته کشاورزی قابل تعریف و انجام است.

تفاوت دوم:

در ساختار واحد اجتماعی روستا در ایران و سایر کشورها؛

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که براساس شواهد و منابع موجود، در اکثر کشورهایی که در حال اجرای انواع گردشگری مزرعه و گردشگری مبتنی‌بر مزرعه هستند، ساختار روستاها متفاوت از ایران است.

در این کشورها، خانه‌های روستایی به صورت پراکنده و منفرد در دل مزارع قرار دارند؛ بنابراین اقامت خانواده‌های روستایی در داخل مزرعه اتفاق میفتد. در این ساختار اجتماعی، یک هسته اصلی روستا یا شهرک ایجاد شده است که تنها محل استقرار فروشگاه‌ها و افراد خوش‌نشین فاقد زمین است که به کار زراعت اشتغال ندارند.

روستاییان در پایان هفته برای خرید و گشت‌وگذار به هسته اصلی یا شهرهای کوچک هم‌جوار رفته و به داد و ستد می‌پردازند. به همین دلیل، با شروع اشتیاق گردشگران کم‌درآمد به اقامت ارزان در روستاها، ایجاد اقامتگاه و واحدهای پذیرایی در دل مزرعه امری عادی و بدون اشکال قانونی بود.

برخلاف بسیاری از کشورها در قاره‌های اروپا، آمریکا و جنوب‌شرق آسیا این ساختار پذیرفته شده و قانونی است، اما در ایران ممنوعیت‌های قانونی تصریح‌شده‌ای وجود دارد که امکان ساخت‌وسازه‌های ثابت و اقامت روستاییان در اراضی کشاورزی ممنوع است(قانون حفظ کاربری اراضی کشاورزی در سال 1374 و اصلاحات آن در سال 1385) و همچنین تغییر کاربری اراضی کشاورزی دارای محدودیت‌های شدیدی است.

به‌دلیل وجود این پیش‌زمینه و با شروع اولین زمزمه‌های توسعه گردشگری کشاورزی در ایران(از اوایل دهه 90 تاکنون) و ارائه الگوهای رایج گردشگری کشاورزی(که بر اقامت در مزارع تاکید داشت)، توسعه این‌گونه گردشگری به‌دلیل مغایرت با قوانین موجود، مورد مخالفت جدی سازمان‌های مسئول و نهادهای ناظر قرار گرفت.

گردشگری کشاورزی، کمک به معیشت کشاورز؟!

قبل از واکاوی اشکالات مطرح شده و پاسخ به آن‌ها، در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که هدف گردشگری کشاورزی در تمام دنیا و بر اساس تاریخچة مدون آن، حذف تولید از مجموعه واحد کشاورزی نیست، بلکه برعکس، هدف اصلی کسب درآمد و سودآوری بیشتر از واحد سطح و عرصه‌ی در اختیار، بدون تاثیر منفی بر میزان تولید واحد کشاورزی است.

افزایش ارزش‌افزوده محصولات کشاورزی، افزایش اشتغال موثر روستایی و توسعه پایدار زیست‌محیطی، شرط اصلی در برقراری بخش گردشگری در یک واحد تولیدی کشاورزی است. اساساً با این که در حال‌حاضر، شکل و هدف گردشگری کشاورزی در کشورهای مختلف، اندکی متفاوت با زمان شروع آن است، اما فلسفه به‌وجود آمدن آن در تمام نقاط دنیا، کمک به معیشت کشاورز و نجات کشاورزی بوده است.

مهم‌ترین دلیل مخالفان این است که با توسعه گردشگری کشاورزی، با موج درخواست تغییرکاربری اراضی کشاورزی مواجه خواهیم شد(اتفاقی که در ابتدای راه رخ داد) و با تغییر کاربری‌های غیراصولی و همچنین کوچک شدن بسیاری از زمین‌های کشاورزی و ایجاد کشاورزی معیشت‌محور، تولید کشاورزی رو به نابودی خواهد رفت.

با این که قسمت اعظم این فرضیه تنها براساس ذهنیات افراد نگران، شکل گرفته است که به تعریف جامع این نوع از گردشگری و قابلیت انعطاف بالای این فعالیت‌ها آشنایی ندارند؛ اما براساس تجربیات فعالیت‌های مشابه در ایران، این هراس به‌جا و درست از تغییر کاربری‌های لجام‌گسیخته و ایجاد یک محمل جدید برای زمین‌خواری افراد خاص، تا میزان زیادی قابل‌تامل و توجه است.

پس لازم است که در توسعه گردشگری کشاورزی در ایران، به مواردی همچون آموزش و فرهنگ‌سازی جوامع روستایی، تسهیل‌گران و گردشگران، بومی‌سازی براساس شرایط و قوانین کشور، وضع قوانین و مقررات و ضوابط فنی بر اساس کاربری هر عرصه و همچنین ایجاد یک فرایند نظارتی صحیح بر عملکرد واحدهای تولیدی، توجه فراوانی داشت تا به مشکلات فعلی کشاورزی، مشکل و معضل جدیدی اضافه نکنیم.

نقدی کوتاه بر دستورالعمل مجوز فعالیت‌های گردشگری کشاورزی و وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری

نکته‌ای که باید ذکر شود، این است که می‌توان با استفاده از الگوهای جدید گردشگری کشاورزی، باز نمودن عرصه فعالیت به اراضی با کاربری‌های غیرکشاورزی و بازتعریف این مفهوم براساس قوانین و مقررات موجود، نسبت به توسعه این شکل از گردشگری، بدون ت‍أثیر منفی بر ساختار و تولید مزارع کشاورزی در کشور اقدام نمود.

به همین علت در سال 1399 در اولین تلاش برای تثبیت این فعالیت که به همت دفتر همکاری‌های ملی معاونت گردشگری و نمایندگان وزارت جهادکشاورزی و بخش‌خصوصی انجام شد، باعث صدور یک دستورالعمل از سوی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گردید که در آن مجوز، فعالیت‌های گردشگری فقط در اراضی با کاربری کشاورزی (بدون امکان استقرار سازه و بدون مجوز تغییر کاربری) تعریف شد.

در مواد این دستورالعمل هر چند کوچک و غیرجامع، موارد مثبتی دیده می‌شود که گرچه بندهای آن با هماهنگی نمایندگان وزارت جهادکشاورزی نوشته شده بود اما پس از ابلاغ داخل وزارتی در وزارت میراث‌فرهنگی و سازمان‌های جهادکشاورزی استان‌ها، چندان رغبتی به اجرای آن نشان ندادند.

ادامه دارد …

دکتر سعید رضا اصغری _ عضو کارگروه مقدماتی تعیین ضوابط فنی گردشگری کشاورزی در وزارت جهادکشاورزی

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۶۳-اردیبهشت ۱۴۰۱