اصول نگارش فارسی؛ رازهای جمع بستن کلمات و پرهیز از «جمع در جمع» با ما باشید

در مطالب پیشین درباره تطابق فعل با فاعل یا مفعول و همچنین تطابق عدد با معدود صحبت کردیم. حالا نوبت به یکی از مهم‌ترین بخش‌های اصول نگارش فارسی می‌رسد: رعایت علائم جمع.

اخبار سبز کشاورزی؛ زمانی که فاعل یا مفعول بیش از یک واحد باشد، چاره‌ای جز استفاده از علائم جمع نداریم. در زبان فارسی، دو علامت اصلی برای جمع بستن کلمات وجود دارد: «ها» و «ان». این دو پسوند در پایان واژه‌ها قرار می‌گیرند و معنای جمع را می‌رسانند. برای مثال:

• درخت: درخت‌ها یا درختان
• کبوتر: کبوترها یا کبوتران

مرز باریک فارسی و عربی: پرهیز از التقاط در جمع بستن!

یکی از اشتباهات رایج در اصول نگارش فارسی، ناشی از تأثیر زبان عربی است. در زبان عربی، علائم جمع دیگری نظیر «ات»، «ون» و «ین» وجود دارد. مانند:

• سوال: سوالات
• مومن: مومنین یا مومنون

اما نکته بسیار مهم این است که «جمع بستن کلمات فارسی با پسوندهای جمع عربی، کاملاً اشتباه و غیرمجاز است!» برای مثال، کلمه «سبزی» یک واژه فارسی است که جمع صحیح آن «سبزی‌ها» است، نه «سبزیجات»! «سبزیجات» یک ترکیب کاملاً غلط و نادرست است که متأسفانه بسیار رایج شده است. هنگام جمع بستن، باید به فارسی یا عربی بودن واژه دقت کافی داشت.

همچنین، برخی از کلمات فارسی ذاتاً دارای «ان» هستند که این «ان» جزئی از واژه است و علامت جمع محسوب نمی‌شود؛ مانند: دکان، باران، داستان.

گاهی نیز کلماتی که به «ه» ختم می‌شوند، با «ان» جمع بسته می‌شوند (مانند: شاه -> شاهان، سیاه -> سیاهان) و گاهی با «ها» (مانند: نگاه -> نگاه‌ها). این موضوع نیازمند شناخت قواعد و کاربرد صحیح است.

وقتی واژه‌ها نه فارسی‌اند و نه عربی: تکلیف چیست؟

برای واژه‌هایی که نه ریشه فارسی دارند و نه ریشه عربی (معمولاً از زبان‌های دیگر وارد شده‌اند)، قانون این است که «باید با علائم جمع فارسی جمع بسته شوند.» برای مثال، «ماشین» یک واژه لاتین است. بنابراین، شکل صحیح جمع آن «ماشین‌ها» است، نه “ماشین‌آلات”! “ماشین‌آلات” یک اشتباه فاحش و رایج است که باید از آن پرهیز کرد.

جمع مکسر: استثناهایی که قواعد را می‌شکنند!

در اصول نگارش فارسی، برخی واژه‌ها از قواعد معمول جمع بستن پیروی نمی‌کنند و شکل جمع آن‌ها کاملاً متفاوت است. به این نوع جمع، جمع مکسر گفته می‌شود. مانند:

• کتاب: کتب
• اصل: اصول

این نوع واژه‌ها نیازمند حفظ کردن یا رجوع به فرهنگ لغات هستند.

فاجعه «جمع در جمع»: چرا حتی تحصیل‌کرده‌ها هم مرتکب می‌شوند؟

انتظار رعایت دقیق اصول نگارش فارسی از افرادی که به هر دلیلی فرصت یادگیری دستور زبان را نداشته‌اند، شاید کمی دور از انتظار باشد. اما آنچه مایه تعجب و تأسف است، مشاهده اشتباهات تکراری و سهل‌انگارانه از سوی افراد تحصیل‌کرده، اساتید، کارشناسان و حتی گردانندگان رسانه‌های جمعی (مانند مطبوعات، رادیو و تلویزیون). گویی این افراد کمترین اطلاعی از قواعد جمع بستن کلمات ندارند و تفاوتی بین واژه‌های جمع و مفرد قائل نیستند! این بی‌توجهی به اصول نگارش فارسی، می‌تواند به ترویج اشتباهات و تخریب زبان منجر شود.

اشتباهات رایج: از «رسومات» تا «انتخابات‌ها»؛ نمونه‌های بارز جمع در جمع

بیایید به چند نمونه از اشتباهات رایج جمع در جمع که به وفور دیده می‌شود، نگاهی بیندازیم:

1. رسوم: این واژه، خود جمع کلمه «رسم» یا «آیین» است. اما متأسفانه بسیار دیده می‌شود که در گفتار و نوشتار، از واژه «رسومات» و گاهی به غلط اندر غلط، از «رسومات‌ها» یا «مراسمات» استفاده می‌شود! یعنی پس از یک بار جمع بستن اشتباه رسوم با «ات» عربی، باز هم با پسوند «ها» فارسی برای بار سوم جمع بسته می‌شود! این اوج بی‌دقتی در اصول نگارش فارسی است.
2. انتخابات: این واژه، جمع «انتخاب» است که با پسوند «ات» عربی جمع بسته شده است. بنابراین، بیان یا نوشتن «انتخابات‌ها» اشتباهی محرز و ناشی از فقدان رعایت دستور زبان فارسی است.

سخن آخر:

سخن آخر اینکه، برای حفظ و ارتقای زبان فارسی، باید نسبت به رعایت قواعد انطباق فعل با فاعل و مفعول، عدد با معدود، و مهم‌تر از همه، جمع بستن صحیح فارسی یا عربی واژه‌ها دقت کافی به عمل آوریم. درست نوشتن، نه تنها یک مهارت، بلکه یک مسئولیت است. با رعایت این اصول نگارش فارسی، می‌توانیم متونی خوانا، صحیح و استاندارد تولید کنیم و به غنای این زبان شیرین کمک کنیم.

ادامه دارد...