مزارع بنفشِ امید در دامنه‌های گرگان
روایت طرح دکتر خراسانی‌نژاد برای کشت دیم اسطوخودوس عمود بر شیب و مبتنی بر آب سبز+ ویدئو
گزارش ویژه از طرح دکتر خراسانی‌نژاد در گرگان؛ کشت دیم اسطوخودوس به‌صورت عمود بر شیب و متکی بر آب سبز که همزمان باعث کاهش فرسایش، ایجاد زنجیره ارزش، توسعه گردشگری و افزایش درآمد روستاییان می‌شود.
در میانه نگرانی‌های رو‌به‌افزایش درباره تغییرات اقلیمی، کمبود منابع آب شیرین و گسترش خاک‌های در معرض فرسایش، یک طرح پژوهشی ـ اجرایی در مزرعه‌ای شیبدار در حومه گرگان توانسته است چشم‌اندازی تازه برای کشاورزی پایدار و درآمدزایی روستایی ترسیم کند.
اخبار سبز کشاورزی؛ دکتر خراسانی‌نژاد، عضو هیئت‌علمی گروه باغبانی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، برنامه‌ای جامع برای کشت دیم گیاه دارویی اسطوخودوس (Lavandula) در اراضی شیبدار این منطقه اجرا کرده است؛ برنامه‌ای مبتنی بر کشت عمود بر شیب و استفاده کامل از «آب سبز» (آب باران و رطوبت خاک) بدون اتکا به آبیاری مصنوعی.
از ایده تا اجرا: چرا اسطوخودوس و چرا دامنه‌های شیبدار؟
اسطوخودوس به دلیل خواص دارویی، عطری، ارزش بالای اسانس و عرق (هیدروژنال) و همچنین جلوه بصری چشمگیر گلزارهای بنفش، یک محصول چندمنظوره و ارزشمند محسوب می‌شود.
در مناطقی با محدودیت آب شیرین، کشت گیاهان دارویی مقاوم به خشکی رویکردی منطقی و اقتصادی برای کشاورزان به شمار می‌رود.
از سوی دیگر، اراضی شیبدار که همواره در معرض فرسایش و رانش هستند، با مدیریت درست می‌توانند به بستری برای تولید و حفاظت خاک تبدیل شوند.
دکتر خراسانی‌نژاد درباره انگیزه اجرای این طرح توضیح می‌دهد: «هدف ما نشان دادن این است که می‌توان با اتکای کامل به آب باران و طراحی صحیح کشت، اراضی شیبدار را از یک چالش به یک فرصت اقتصادی و حفاظتی تبدیل کرد. اسطوخودوس، با نیاز آبی اندک، مقاومت مطلوب به خشکی و ارزش افزوده بالا در زنجیره اسانس و حتی گردشگری، گزینه‌ای ایده‌آل است.»
تکنیک کلیدی: کشت دیم عمود بر شیب برای حداکثرسازی آب سبز
نوآوری اصلی این طرح، کاشت «عمود بر شیب» (perpendicular planting) و طراحی بسترها برای بیشترین بهره‌گیری از رواناب و نفوذ آب باران است. نکات فنی مهم شامل موارد زیر است:
• ایجاد شیارها و پرداخت سطحی خاک به‌صورت کم‌عمق و موازی خطوط تراز برای افزایش نفوذ آب و کاهش فرسایش
• کاهش رواناب با کاشت عمود بر شیب و فراهم‌سازی فرصت نفوذ بیشتر آب به ناحیه ریشه
• استفاده از پوشش طبیعی بین ردیف‌ها یا بقایای گیاهی به‌عنوان مالچ برای حفظ رطوبت، افزایش مواد آلی و جلوگیری از جابه‌جایی خاک
• انتخاب ارقام محلی اسطوخودوس مقاوم به خشکی و خاک‌های کم‌عمق
• بهره‌گیری از مدیریت کم‌هزینه و سازگار با توان معیشتی کشاورزان منطقه
فواید محیط‌زیستی و اقلیمی این الگو
اجرای این روش مزایای چندگانه‌ای به همراه دارد:
• کاهش فرسایش خاک با قرارگیری ردیف‌ها عمود بر شیب و استفاده از پوشش گیاهی
• افزایش بهره‌وری آب و کاهش نیاز به آبیاری مصنوعی با تکیه بر آب باران
• افزایش تاب‌آوری مزرعه در برابر تنش‌های اقلیمی به‌ویژه دوره‌های خشک کوتاه‌مدت
زنجیره ارزش اسطوخودوس: از گل تا اسانس، محصول و گردشگر
تمرکز این طرح تنها بر کشت نیست؛ بلکه بر ایجاد زنجیره ارزش محلی استوار است تا از خام‌فروشی جلوگیری شده و سود اقتصادی در منطقه باقی بماند.
• استخراج اسانس و عرق: راه‌اندازی واحدهای کوچک تقطیر بخار برای تولید اسانس و عرق گیاهی و اداره آن توسط تعاونی‌های روستایی
• تولید محصولات تکمیلی: روغن‌های آرایشی، شمع‌های معطر، نمک حمام و فرآورده‌های دارویی–بهداشتی
• توسعه گردشگری کشاورزی: گلزارهای اسطوخودوس ظرفیت تبدیل‌شدن به جاذبه‌ای مهم برای تورهای برداشت، کارگاه‌های تقطیر و فروشگاه‌های محلی را دارند
• ایجاد اشتغال پایدار برای جوانان و زنان منطقه در تمام مراحل کاشت تا بسته‌بندی و گردشگری
چالش‌ها و راه‌حل‌های پیشنهادی برای توسعه پایدار طرح
با وجود امیدبخشی این طرح، چالش‌هایی نیز وجود دارد:
• دسترسی به فناوری‌های تقطیر و بازاریابی: ضرورت حمایت دانشگاه برای ارائه دستگاه‌های تقطیر آزمایشی و تشکیل واحد بازاریابی منطقه‌ای
• آموزش کشاورزان: نیاز به کارگاه‌های فنی-ترویجی در زمینه انتخاب رقم، روش برداشت و فرآوری
• حمایت سیاست‌گذاران: ارائه مشوق‌های مالی، معافیت‌های مالیاتی و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری روستایی
پیامی به کشاورزان و مسئولان محلی
دکتر خراسانی‌نژاد خطاب به کشاورزان و مسئولان محلی یادآور می‌شود: «زمان تغییر الگوهای تولید فرارسیده است. نمی‌توان تنها به آب‌های زیرزمینی و کشت‌های سنتی متکی بود. با مدیریت صحیح آب باران و حفاظت خاک، می‌توان محصولاتی با ارزش افزوده بالا تولید کرد و همزمان منابع طبیعی را حفظ نمود.»
او از مدیران محلی درخواست می‌کند حمایت‌های ترویجی، تسهیلاتی و زیرساختی برای توسعه واحدهای تقطیر و بازارسازی فراهم شود.
الگویی عملی برای کشاورزی پایدار در اراضی کم‌آب کشور
کشت دیم اسطوخودوس در اراضی شیبدار گرگان، با طراحی عمود بر شیب و تکیه کامل بر آب سبز، نمونه‌ای کارآمد از پیوند حفاظت خاک، سازگاری با تغییر اقلیم و ایجاد زنجیره ارزش محلی است.
این طرح می‌تواند به‌عنوان الگویی برای مناطق مشابه کشور مطرح شود؛ مناطقی که با کمبود آب شیرین و خطر فرسایش روبه‌رو هستند. در صورت تأمین حمایت‌های علمی، ترویجی و سیاستی، مزارع بنفش گرگان می‌توانند به منبعی پایدار برای معیشت، گردشگری و حفاظت محیط‌زیست تبدیل شوند.
مزرعه‌ای برای آینده دانش؛ هاب تحقیقات میدانی دانشگاه گرگان
این طرح تنها یک مزرعه تولیدی نیست؛ بلکه یک بستر بی‌نظیر پژوهشی و آموزشی است. دکتر خراسانی‌نژاد تأکید می‌کند که این مزرعه می‌تواند به هاب تحقیقات میدانی برای دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری در رشته‌های باغبانی، علوم علف‌هرز، مهندسی آب، خاک‌شناسی، تغییر اقلیم، بیوتکنولوژی گیاهان دارویی و گردشگری کشاورزی تبدیل شود.
این بستر پژوهشی امکان‌هایی کم‌نظیر فراهم می‌کند از جمله:
• انجام پایان‌نامه‌های کاربردی در حوزه مدیریت آب سبز، افزایش بهره‌وری باران و حفاظت خاک
• بررسی تنوع ارقام اسطوخودوس، کیفیت اسانس و عوامل مؤثر بر عملکرد دیم
• مطالعه اثرات کشت عمود بر شیب بر کاهش فرسایش و افزایش نفوذ آب
• توسعه مدل‌های اقتصادی و زنجیره ارزش گیاهان دارویی
به گفته او: «ترکیب ظرفیت‌های علمی دانشگاه با مزرعه واقعی، تجربه‌ای میدانی و مبتنی بر نیازهای منطقه برای دانشجویان ایجاد می‌کند؛ تجربه‌ای که هم به توسعه روستا کمک می‌کند و هم پژوهش‌های دانشگاه را کاربردی‌تر می‌سازد.»
