بررسی پتانسیلها و مزیتهای انجیر ایران
انجیر یکی از میوههای اسطورهای و بهشتی است که خداوند در قرآن به آن قسم میخورد و سورهای نیز در قرآن به نام این میوه نامگذاری شده است. شاید یکی از برکات اقلیمی و جغرافیایی ایران باشد که انجیر در آن بهخوبی رشد میکند و ثمر میدهد. بهطوری که به جرأت میتوان گفت بهترین و باکیفیتترین انجیرهای جهان در ایران تولید میشود.
قسم به انجیر اسطورهای
انجیر یکی از میوههای اسطورهای و بهشتی است که خداوند در قرآن به آن قسم میخورد و سورهای نیز در قرآن به نام این میوه نامگذاری شده است. شاید یکی از برکات اقلیمی و جغرافیایی ایران باشد که انجیر در آن بهخوبی رشد میکند و ثمر میدهد. بهطوری که به جرأت میتوان گفت بهترین و باکیفیتترین انجیرهای جهان در ایران تولید میشود.
برای بررسی پتانسیلها، مزیتها، بازار و آشنایی بیشتر با تولید انجیر، گفتوگویی با مهندس علی اکبر داودی، رئیس گروه میوههای گرمسیری وزارت جهاد کشاورزی انجام دادهایم که خلاصه صحبتهای وی در زیر آمده است:
گیاهشناسی انجیر
انجير يکی از محصولات باغی است که میتواند سهم قابل توجهی در صادرات و ارزآوری داشته باشد. انجیر یک گیاه گیاه نیمهگرمسیری است که تا ارتفاع 1800 متر از سطح دریا به خوبی رشد میکند. ph در حدود 8-7 را تحمل میکند. نسبت به وجود بور و کلر در آب حساس است. کشورهای مهم توليد کننده انجير در دنيا عبارتند از: ترکيه، مصر، الجزاير، ايران، مراكش، آمريکا و تونس. کاشت و پرورش درخت انجير در بيشتر مناطق ايران رواج دارد.
انجیر گیاهی دو پایه است. انجیر نر یا اصطلاحاً «بَر انجیر» یا «انجیر بَر» (Caprifig) که فقط برای گردهافشانی استفاده میشود و محصول آن خوراکی نیست و دارای محصول زمستانه، بهاره و پاییزه است. انجیرهای ماده نوع خوراکی انجیر هستند.
انواع انجیر خوراکی
انجیرهای خوراکی در سه دسته قرار میگیرند؛ انجیر ازمیرکا، سانپدرو و انجیر معمولی که ارقام مختلف انجیرهای خوراکی زیرمجموعه این سه گروه قرار میگیرند.
انجیر «ازمیر»(Smyrna)؛ این انجیر نیاز به گردهافشانی دارد و در صورت عدم گردهافشانی میوه ریزش میکند. از این نوع انجیر در ایران انجیر سبز استهبان و انجیر سیاه را میتوان مثال زد و یک رقم انجیر بهنام منجیفی که در منطقه دالاهوی کرمانشاه رشد میکند نیز از این نوع است.
انجیر سانپدرو (Sanpedro)؛ دو محصول دارد که یکی نیاز به گردهافشانی ندارد و دیگری نیاز به گردهافشانی دارد. در ایران فقط زرد پوست پیازی ساده از این نوع است.
انجیر معمولی (common)؛ نیاز به گردهافشانی ندارد اما گردهافشانی باعث تشکیل میوه بهتر میشود. کارتنوکاپ است.
انجیر در ایران
پتانسیلهای بسیار بالایی در ایران برای کشت انجیر وجود دارد. از جمله مزیتهای انجیر ایران میتوان به این موارد اشاره کرد: دارا بودن جايگاه مناسب جهانی در توليد؛ بالا بودن کيفيت و منحصربهفرد بودن محصول، نزديکی به بازار پرتقاضا و پرمصرف کشورهای حاشيه خليج فارس و دريای عمان و کشورهای آسيای ميانه؛ امکان توليد محصول سالم و ارگانيک؛ خشکباری و ارزآور بودن محصول، وجود زيرساختهای مناسب برای توليد، تحقيقات، فرآوری و توزيع؛ خشکباری بودن؛ دیم بودن (جاهایی که 300-250 میلی متر با پراکنش مناسب داشته باشند برای این گیاه مناسب است) و … از جمله مزیتهای انجیر برای کشور ما است.
به جز استان همدان، تقریباً در همه استانهای کشور امکان کشت انجیر وجود دارد. در دمای بالای 43 درجه انجیر دچار آفتاب سوختگی میشود. درختان جوان تا 3- و درختان بارور تا 10- درجه سانتیگراد را تحمل میکنند.
سطح زیرکشت انجیر ایران حدوداً 59 هزار هکتار است که از این میزان 9 هزار هکتار آن نهال و 50 هزار هکتار بارور است و از این سطح بارور، مقدار 43 هزار و 900 هکتار بهصورت دیم و 6 هزار و 500 هکتار آن آبی است.
میزان تولید انجیر در کشور 104 هزار تن است که 40 هزار و500 تن انجیر دیم و 64 هزار تن تولید آبی میباشد. متوسط عملکرد باغات دیم 942 کیلوگرم و متوسط عملکرد آبی 9 تن در هکتار است. البته عملکرد باغات دیم تا مقدار زیادی به بارندگیهای سالیانه بستگی دارد و در بعضی سالها تا متوسط 5/2 تن در هکتار هم تولید داشتهاند.
منجفی، شاه انجیر، انجیر سبز استهبان، سیاه لرستان، بر پوز دمبلی، بر دانه سفید، سیاه استهبان، شاه انجیر استهبان، کشکی استهبان و … از جمله مهمترین ارقام انجیر ایران هستند.
حدود 90 درصد انجیر ایران در استان فارس تولید میشود و از کل انجیر استان فارس 47 درصد در استهبان، 16 درصد در نیریز 11 درصد در داراب و 10 درصد جهرم و مابقی آن در دیگر شهرستانهای استان مانند کازرون، فیروزآباد و… تولید میگردد.
بیشترین سطح زیرکشت انجیر دیم نیز در استان فارس است (حدود 95 درصد) که بخش زیادی از آن در شهرستان استهبان قرار دارد و مابقی هم در شهرستانهای نیریز، جهرم، داراب و … پراکنده است. عمدهترین ارقام استان فارس، رقم سبز استهبان رقم پیوست کازرون، انجیر سیاه، شاه انجیر و انجیر رانو است. 99 درصد رقم انجیر سبز است که روی درخت خشک میشود. در کشت دیم در هر هکتار 100 اصله درخت کشت میشود و در کشت آبی هر هکتار 500 اصله درخت کشت میشود.
تنها کشوری هستیم که انجیر آن روی درخت خشک میشود و هیچ عملیاتی برای خشک کردن روی آن انجام نمیشود. مثلاً در ترکیه و ایتالیا که تولید انجیر دارند، به دلیل نزدیکی به دریا و رطوبت زیاد، بعد از برداشت باید عملیات خشک کردن انجام شود و انجیر را در کارگاههای مخصوص خشک میکنند و حتی بعضاً به دلیل وجود رطوبت، محصول را بهصورت پرسی به بازار عرضه میکنند که این امر باعث افزایش آفلاتوکسین در انجیر آنها میشود. اما انجیر خشک ایران، تنها انجیری است که تمام استانداردهای لازم از نظر بهداشتی و کیفی را دارد. اسثفده از کود و سم یا اصلا انجام نمیشود یا به میزان بسیار ناچیز است. یعنی محصولی کاملا سالم و تقریباً ارگانیک است.
بیشترین میزان تولید انجیر آبی در منطقه پلدختر لرستان است که انجیر سیاه تولید میکند. در کرمانشاه نیز در منطقه دالاهو انجیر منجفی به مقدار نسبتاً زیادی تولید میشود. در استان سمنان نیز انجیر سیاه و زرد تولید میشود و در خود استان فارس هم انجیر آبی به مقدار زیادی تولید میشود. با اقدامات ترویجی و آموزشی طی چند سال اخیر پیشرفتهای خوبی در بازاررسانی انجیر تر صورت گرفته است.
متوسط عملکرد کشوری در انجیر دیم در بعضی سالها که با رندگی خوب بوده با مدیریت هرس مناسب و محلولپاشی کود تا 5/2 تن در هکتار هم رسیده است. در سالهای کمبارش نیز با اقدامات مدیریتی مانند: هرس شدید (کمکردن نسبت تاج به ریشه)، گردهافشانی کمتر (به خاطر اینکه گیاه بیش از اندازه زیر بار نرود)، استفاده از مالچ و … میتوان باعث تنش کمتر شد.
گردهافشانی
انجیر گیاهی دو پایه است. روش گردهافشانی انجیر و همزیستی که در این مورد با زنبوری به نام «بلاستوفاگا» دارد، یک فرآیند بسیار جذاب و در عین حال حسساس است. انجیر نر را «برانجیر» یا «انجیر بر» میگویند. یکی از عواملی که روی کمیت و کیفیت میوه انجیر تأثیر میگذارد، نوع برانجیر است. درختان برانجیر عمدتاً بهصورت خودرو و وحشی هستند. زمانی که قطر میوه به 9-7 میلیمتر برسد آغاز گردهافشانی است. گردهافشانی انجیر هم روشهای خاص خودش را دارد.
گردهافشانی زیاد باعث تشکیل بذر زیاد و پاره شدن میوه از کنارهها میشود. این موضوع از جمله دلایلی است که انجیر نر در منطقهای جدا از انجیرهای ماده کشت میشود و گردهافشانی بهصورت دستی و طبق روش خاص انجام شود.
برداشت و درجهبندی انجیر
ضریب تبدیل انجیر تر به خشک 3 به 1 است؛ به طوری که از هر سه کیلوگرم انجیر تر یک کیلوگرم انجیر خشک حاصل میشود. در استهبان که بیشترین تولید انجیر را دارد، از اواسط مردادماه انجیرها بر روی درخت خشک میشوند و برداشت در 3-2 دفعه نوبت انجام میشود. انجیر خشک تا 17 درصد رطوبت دارد که پس از برداشت مقداری در جلوی آفتاب قرار میگیرد و رطوبت بیشتری از دست داد ه و رطوبت آن به 14-13 درصد میرسد، سپس سورتبندی، درجهبندی و بستهبندی میشود.
انجیر تولیدی براساس قطر و رنگ میوه درجهبندی میشود. درجهبندیهای B، A، AA، 101، پَرَک و ممتاز برای آن در نظر گرفته میشود. ضعیفترین آنها B است و بهترین نوع آن هم ممتاز است. انجیر درجه A بیشترین مقدار تولید و صادرات را دارد.
بعضی انجیرها مانند منجفی، نیمهمرطوباند و آن را به نخ میزنند و بعضیها را هم بهصورت پرسی به بازار عرضه میکنند.
بر اساس آمارنامه رسمي گمرک جمهوري اسلامي ايران ميزان صادرات انجير در سال 1398 معادل 13 هزار و 500 تن بوده است.
بیشترین صادرات انجیر به کشورهای چین، سنگاپور، مالزی، هند، کشورهای حاشیه خلیج فارس و اخیراً روسیه انجام میشود.
آفات و بیماریها
از مهمترین بیماریهای انجیر شانکر باکتریایی، موزائیک و از آفات هم میتوان به کنه تارعنکبوتی، مگس سرکه، مورچه، شبپره هندی(از آفات انباری) را میتوان نام برد که با اقدامات آموزشی و ترویجی انجام گرفته، باغداران بهخوبی راههای کنترل آنها را میشناسند.
فرآوردههای انجير
از جمله فرآوردههای انجیر میتوان به انجير خشک به عنوان خشکبار، انجير مرطوب( پرسی)، کمپوت انجير، حلوای انجير، کلوچه، کيک و بيسکويت انجير، مسقطی انجير، شکلات انجير، قند انجير، سرکه انجير و … اشاره کرد.
حسین کاظمی
کارشناس ارشد کشاورزی