مانع اوج‌گیری ملی «کشت و صنعت جیرفت» نشویم

… و مردان جسور از خفیه‌گاه خود به …

از آغاز شب 19 دی امسال همه مردان کشت و صنعت جیرفت، کارگران، کارشناسان، مدیران و اعضای‌هیات‌مدیره ساکن منطقه، در قالب دو گروهان به دفع سرما و یخ‌زدگی آمده‌اند. حتی آنان که زمین و باغی در منطقه داشتند، منافع شخصی خود را رها کردند تا مجتمع کشت و صنعت و 3-2 هزار هکتار اراضی تحت پوشش، باغ، مزارع سیب‌زمینی، پیاز و … کمتر آسیب ببیند.

جیرفت طی 20 سال گذشته چنین سرمایی را کمتر به خود دیده است، سرمایی که هر چند دهه یک‌بار، به جنگ کشاورزان و کشاورزی منطقه می‌آید.

ده شب متوالی بر اساس آمار سازمان هواشناسی دمای مناطق جنوبی استان کرمان به زیر صفر رسید و حتی کمینه دما در برخی شب‌ها به منفی 4 درجه رسید که این وضعیت در داخل مزارع و باغ‌ها معمولا دو درجه کمتر از دمای ثبت شده ایستگاه‌های هواشناسی است.

سیب‌زمینی و پیازهایی که باید بر سر سفره میلیون‌ها ایرانی در سراسر کشور می‌رسیدند و چرخه اقتصاد جیرفتی‌ها را تکمیل می‌کردند، در این جنگ نابرابر و در نبود حضور و حمایت مقامات مسئول، چشم به دست مردان قبیله دوختند.

انتظار می‌رود در چنین شرایط اضطراری، مسئولان ذی‌ربط در هر ساعت

از شبانه‌روز که مطلع ‌شوند؛ ستاد بحران را تشکیل داده و تمامی نیروهای دولتی

و مردمی را با تجهیزات به صورت آماده‌باش

برای مقابله با سرمازدگی اراضی کشاورزی منطقه بسیج ‌کنند.

1- بندهایی از شعر«مه» سروده زنده‌یاد احمد شاملو

که سرما سخت سوزان است(۲)

کمی آن سوتر درختان گریپ‌فروت، پرتقال، نارنگی و انبه، سر در آغوش هم فروکرده تا کمتر به سرمای زیرصفر، اجازه نفوذ دهند اما کمتر توان مقابله دارند. سرمای جگرسوز از لابه‌لای برگ‌ها می‌گذرد تا سرشاخه‌ها و جوانه‌هایی را که قرار است در بهار بشکفند سیاه کند.

لشکر پیاده نظام کارگران جیرفت و عنبرآباد با هر وسیله ممکن از بیل و کلنگ تا وانت و لودر به منظور مقابله در این رزم نابرابر با دشمن غدار کشت و زرع، گرد هم آمده‌اند.

بیابان، خسته

لب بسته

نفس بشکسته

در هذیان گرم مه

عرق می‌ریزدش آهسته از هر بند …(۳)

۲- بندهایی از شعر «زمستان» سروده زنده‌یاد اخوان ثالث

۳- بندهایی از شعر «مه» سروده زنده‌یاد احمد شاملو

مردان جسور، پرکار، فداکار و از جان گذشته در نخستین اقدام، با سعی و تلاش خود توانستند تا حدودی ضمن گرم کردن هوا، از نفوذ سرما به داخل مزارع و باغات بکاهند و با ایجاد لایه‌هایی از مه و گرما، سطح باغات و مزارع را بپوشاند.

باورکردنش سخت است؛ نبرد در سطح حدود 3-2 هزار هکتار و آن هم طی سه‌شبانه روز پیاپی، کاری عظیم بود که کشاورزان منطقه اقدام کردند "به دلیل این‌ که این حرکت از بیکار شدن هزاران کارگر جیرفتی و اطراف آن منطقه جلوگیری می‌کرد و خسارت هزارمیلیارد تومانی (درختان، محصولات، زراعت و …)

را کاهش می‌داد کارگران و کشاورزان توقع داشتند از سوی مسئولانی چون رئیس سازمان جهادکشاورزی و محیط‌زیست مورد تقدیر قرار گیرند"؛ که این چنین نشد.

یورش مجدد

متاسفانه پنجم بهمن امسال دوباره سرمای زیر صفر هجوم ‌آورد و کارگران متعصب و باغیرت مجدداً با روش‌های مقابله مکانیکی سعی کردند شدت سرما و خسارات را کم کنند که این‌بار اداره حفاظت محیط‌زیست محل، برای مدیرعامل اعلام جرم کرد با این اتهام که؛ چرا آلودگی صورت گرفته‌است؟! اما هیچ مقامی در تهران برای آلودگی در اندازه غیرمجاز و سوختن مازوت که جان میلیون‌ها انسان را تهدید می‌کند؛ اعلام جرم نمی‌کند!!

یک‌بام و دو هوای متفاوت اجرای قانون در دو نقطه کشور ایران، این چالش را پیش روی قرار می‌دهد که کار محیط‌زیست تهران که زیر گوش سازمان مرکزی حفاظت محیط‌زیست، مجلس و دولت است و همگی می‌دانند آلوده‌کردن هوای استان تهران کاری غلط است اما محیط‌زیست عنبرآباد جیرفت چه توجیهی دارد که در برابر حرکت و فعالیت مکانیکی زارعان در مقابله با قاتل(یورش سرمازدگی) سرسبزی این خطه صف‌آرایی کرد، اقدام به اعلام جرم می‌نماید!

تاریخ تاسیس کشت و صنعت جیرفت

حدود 70 سال پیش(سال 1332) سه شرکت مهندسی مشاور (دو شرکت خارجی و یک شرکت ایرانی-خارجی) به مدت 6 سال مطالعات خود را در جیرفت انجام و تاسیس سازمان عمران جیرفت را پیشنهاد دادند که مرحوم «مهندس عباسعلی منیعی» آن را بنا نهاد. سپس شرکت‌های کشت و صنعت سهامی زراعی پا گرفت تا به عنوان یک قطب کشاورزی تبدیل شود.

در سال 1352 با تصویب اساسنامه شرکت کشت و صنعت جیرفت یک بنگاه اقتصادی در قالب نظام بهره‌برداری جدید با هدف تولید محصول، فرآوری آن و مارکتینگ اصولی با به‌کارگیری آخرین تکنولوژی‌های روز و یافته‌های علمی تحت مدیریت منطقی شکل گرفت و دکتر یوسف قریب مدیریت آن را عهده‌دار شد.

در طرح کشت و صنعت، زنجیره کاملی از زراعت، باغبانی، دامداری، سردخانه، صنایع‌تبدیلی، کارخانه کنسانتره میوه و آب‌میوه‌گیری، کارگاه جعبه‌سازی، بسته‌بندی و … پیش‌بینی شده بود.

کارشناسان آمریکایی در آن ایام، منطقه جیرفت را سرزمینی ممتاز برای پرورش مرکبات می‌دانستند و آن را تنها با یک منطقه مشابه در اسرائیل در کنار رود اردن و نقطه‌ای در ایالت کالیفرنیا قابل مقایسه می‌دانستند و به همین دلیل اولویت، منطقه بر پایه پرورش گریپ‌فروت گذاشته شد. البته یک کارخانه تولید کنسانتره 2500 تنی و کارخانه آب میوه‌گیری نیز در طرح گنجانده و در کنار این مجموعه، برندسازی به عنوان یک اصل تصویب شده بود.

کارشناسان آب در دهه 50 پس از کارشناسی و بررسی آب منطقه می‌گفتند منطقه جیرفت روی منطقه آبی قرار دارد و اگر قرار باشد دشت جیرفت روزی خشک شود، اراضی کشت و صنعت جیرفت آخرین نقطه‌ای است که به این مشکل بر می‌خورد.

این بود که 2700 هکتار تپه‌های رملی و شنی تسطیح و در نخستین اقدام 430 هکتار باغ مرکبات(که 280 هکتار آن زیرپوشش درختان گریپ‌فروت بود) با اجرای سیستم آبیاری قطره‌ای احداث شد.

سهامداران اولیه این کشت و صنعت، وزارتخانه‌های کشاورزی و منابع طبیعی، اقتصاد و دارایی و وزارت آب و برق و سازمان برنامه بودند. البته در آن زمان بخشی از این اراضی مالک خصوصی هم داشت که براساس قانون ایجاد شرکت باید به دولت فروخته می‌شد، حتی به اجبار!

در سال‌های نخست انقلاب، کشت و صنعت جیرفت از چشم افتاد؛ آن چنان که نقشه‌های زیادی برای قطعه قطعه کردن، فروش اراضی و واگذار کردن آن کشیده ‌شد.

کاری تکرار نشدنی

مروری بر آرشیوها نشان می‌دهد وزارت کشاورزی سابق و جهادکشاورزی فعلی و حتی بخش خصوصی، بارها به حوزه جنوب مشاور و کارشناس اعزام کردند تا بلکه یک کشت و صنعت 500 یا 1000 هکتاری تاسیس کنند اما سختی شرایط، مسایل خاص اجتماعی، پراکندگی نیروها و فرهنگ‌ها، موفقیت‌ها را کاهش می‌داد حتی یک کشت و صنعت 800 هکتاری در شهرستان رودان(نازدشت) با 400 هکتار باغ مرکبات رها شد و به سرانجام نرسید.

اما کشت و صنعت جیرفت با هزاران هکتار زمین، باغ، سوله، انبار، سردخانه، کارگاه، گلخانه، دامداری، تجهیزات، ماشین‌‌آلات و بیش از 51 حلقه چاه عمیق در همین حوزه جنوب با همت صدها کارگر متعصب و پر غرور منطقه که جوانی و عمرشان را صرف جوان نگه داشتن آن کرده‌اند، نه تنها از هم نپاشید که هر سال با سرمایه‌گذاری و احیاء باغات، شاداب‌تر شد و در سال زراعی گذشته نمونه کشوری گردید. امسال نیز شایسته است که در چند بخش، نمونه ملی و کشوری معرفی شود.

از طرفی، نگاه علمی و مدیریت کاربردی حاکم نبود و از منابع و عوامل و نیروی کار، استفاده مطلوب نمی‌شد.نیروهای محلی و کارگران بومی، گرچه تعصب داشتند اما فاقد انگیزه بودند و باری به هر جهت کار می‌‌کردند.

دولت پس از سه دهه مدیریت بر واحدهای تولیدی، تجاری و بازرگانی، به این نتیجه رسید که تاجر خوبی نیست و در دهه‌ی 80 به دلیل این‌که توانایی استفاده بهینه از منابع و عوامل تولید را نداشت، براساس دستورالعمل اجرایی اصل 44 قانون اساسی اقدام به واگذاری واحدهای کشاورزی دولتی به بخش خصوصی یا تعاونی‌هایی کرد که هم منابع مالی در اختیار دارند هم توان مدیریتی.

حاکمیت اتحادیه مرکزی

برخی پرسنل اتحادیه نقل می‌کنند: سال‌های سال و حتی قبل از این‌که اتحادیه، شرکت کشت و صنعت جیرفت را خریداری کند، ضرر دادن در این شرکت نهادینه شده بود. آمارها و بیلان منفی بود. در دهه 80 ابتدا یک سرمایه‌گذار عرب برای خرید کشت و صنعت اعلام آمادگی کرد اما حاضر نبود بیش از 23 میلیارد تومان بپردازد.

ابتدا مرحوم مهندس محمدزاده عضو هیات‌مدیره سازمان تعاون روستایی کشور پیشنهاد خرید کشت و صنعت جیرفت را به اتحادیه داد و آقایان دکتر یداله کشاورز و مهندس هوشنگ افسردیر اعضاء هیات‌مدیره اتحادیه مرکزی، پیشنهاد خرید کشت و صنعت را برای اتحادیه تصویب و مرحوم مهندس رئیسی‌نژاد مامورخرید آن شد.

کشت و صنعت با رقم پایه قیمت 32 میلیارد تومان روی تابلو بورس رفت و 2 خریدار پروپاقرص(اتحادیه مرکزی شرکت‌های تعاونی روستایی و صندوق بازنشستگی بانک‌های کشور) به رقابت در خرید پرداختند و قیمت 32 میلیاردی به رقم قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت. اینجا بود که مهندس رئیسی‌نژاد تدبیر کرد و در یک مصالحه 60 درصد شرکت را برای اتحادیه خرید، 5درصد هم براساس قانون سهام ترجیحی کارکنان بود(495 نفر سهامدار) و 35درصد نیز توسط صندوق خریداری شد.

جالب این بود که شرکت(تا قبل از واگذاری) در ایامی از سال حتی توان پرداخت حقوق نیروهایش را نداشت و در سال‌های سودآوری، حداکثر سود مجموعه مثلا 10 میلیون و 20 میلیون در سال (دهه هفتاد و 80) و در نهایت کمتر از 50 میلیون تومان بود.

در سال 89 که شرکت خریداری شد، سودخالص آن رقم 340 میلیون تومان را نشان می‌داد؛ زیرا بیشتر درآمد مجموعه صرف حقوق کارگران و کارکنان می‌شد. اما امسال و پس از یک دهه، به نظر می‌رسد سودخالص کشت و صنعت(علاوه بر پرداخت تمام اقساط) به 70 الی 80 میلیارد تومان برسد(سود خالص شرکت به 200 برابر سود سال پایه(سود سال 88) رسید.

برنامه‌ریزی و اطلاعات خوب مشاوران، تلاش برای ارتقاء بهره‌وری از امکانات موجود، هدف‌گذاری طرح 1000 هکتاری مزارع که اینک محقق شده و طرح 1500 هکتاری باغات(مرکبات و خرما) که نزدیک به 1600هکتار آن به پایان رسیده است.

کاری ارزشمند و قابل دفاع که در صورت تشویق وزارتخانه، مجلس و بانک مرکزی و حمایت بیشتر، می‌تواند در سال‌های آینده با فرصت سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی و تقویت برند و بسته‌بندی و بازاریابی و بازارسازی، تزریق نقدینگی و ارائه تسهیلات، درآمد کشت و صنعت را به دو برابر برساند.

تاریخ شفاهی کشاورزی جیرفت

مهندس سیدعبدالرضا موسوی، تاریخ شفاهی کشت و صنعت جیرفت است. کارشناسی را در دانشکده کشاورزی ساری(دانشگاه مازندران) گذراند و سپس به دریافت فوق‌لیسانس نائل شد. مجموعه دانشگاهی که بیش از 100 فرماندار، استاندار، معاون وزیر، رئیس دانشگاه، مشاور وزیر، نماینده مجلس، سفیر و… تحویل جامعه داده است.

مهندس موسوی از نخستین روزهای بعد از انقلاب (چون دانشگاه تعطیل بود) در جیرفت به سر می‌برد.

وی شاهد و ناظر عملکرد این خاک زرخیز در بهترین نقطه ایران است. البته در سه دوره‌ای که مدیریت راهبردی شرکت را بر عهده داشت، با فراغ بال، گذشته شرکت را در کتاب‌ها، آرشیوها، اسناد، تفاهم‎نامه‌ها و قراردادها، مطالعه کرده و از زبان اساتید قبل از خود شنیده است.

او حافظ منافع ثروت ملی، دارایی صدها کارگر، کشاورز و اشتغال پایدار خانواده‌‌های جیرفت است.

وی در سال 75 مدت کوتاهی مدیریت کشت و صنعت را به عهده گرفت اما وزارتخانه ضروری دید تا بر تمام فعالیت کشاورزی منطقه جیرفت مدیریت کند.

تلاش برای تاثیرگذاری

در سال 82 مهندس موسوی به عضویت هیات‌مدیره کشت و صنعت جیرفت برگزیده شد. وی در سال 84 برای دومین بار مدیرعاملی کشت و صنعت را پذیرفت. اما شرکت تا 89 به فروش نرسید.

اعضای هیات‌مدیره شرکت کشت و صنعت جیرفت، آقایان مهندس هوشنگ افسردیر رئیس و عضو هیات‌مدیره، عباس کمریی عضو و نایب رئیس هیات‌مدیره، جلیل اسکندری عضو هیات‌مدیره، احمد بینا عضو هیات‌مدیره و معاون فنی شرکت و محمدتقی تقوی‌فر عضو هیات‌مدیره.

سال گذشته مهندس سیدعبدالرضا موسوی فوق‌لیسانس کشاورزی را با سابقه حدود سه دهه کارشناسی و مدیریت، همچنین قائم‌مقام مهندس طهماسبی معاونت وقت باغبانی وزارتخانه، یک دوره ریاست سازمان جهادکشاورزی منطقه جیرفت و دو دوره مدیرعاملی و یک دوره عضویت در هیات‌مدیره شرکت در سال 97 برای بار سوم(به دلیل شناختی که از عملکرد او داشتند) به مدیرعاملی مجموعه برگزیدند.

کارگران قدیمی‌تر شرکت می‌گویند مهندس موسوی در شرایط سخت و بحرانی شرکت 12 تا 16 ساعت در روز کار می‌کرد تا در زمان نبود یا کمبود منابع مالی به ویژه محدودیت به کارگیری نیرو، شرکت را سرپا نگه دارد و بحران را مدیریت کند. این بود که بارها پشت میز کارش بیهوش شد.

موانع توسعه بهره‌وری و غفلت‌های زمانه

کارشناسان معتقدند: مجموعه‌ای با وسعت، ظرفیت، امکانات و موقعیت کشت و صنعت جیرفت که نگین سبزی و اقتصاد منطقه است، در مسیر توسعه پایدار و ایجاد اشتغال بیشتر برای مردم منطقه و انجام وظایف اجتماعی با موانعی چند روبرو است که می‌توان به برخوردهای سلیقه‌ای، شعاری و جناحی در مواردی دخالت در مدیریت اشاره کرد.

در سه دهه‌(60، 70 و 80) غفلت کارشناسی و بی‌توجهی در حق کشت و صنعت صورت گرفت ازجمله :

• با توجه به موقعیت‌ ممتاز اراضی غنی و میزان تخمین زده شده آب موجود در سفره‌های زیرزمینی منطقه، مجوز برداشت آب برای اراضی مرتعی قابل تبدیل به زراعی اخذ نشد و اینک که برداشت آب از دشت‌ها ممنوع شده حدود 1500 هکتار زمین سنددار کشت و صنعت، کاربری ندارد

• در کنار رشد و توسعه کشاورزی این اراضی، صنایع‌تبدیلی و تکمیلی، بسته‌بندی، نگهداری و… مورد توجه قرار نگرفت، آن چنان که هنوز خام‌فروشی بر سرنوشت شرکت حاکم است.

• موضوع بسیار مهم دیگر، نبود تمرکز روی صنعت گردشگری روستایی، طبیعت‌گردی و بوم‌گردی در این منطقه است که می‌تواند سالانه هزاران ایرانگرد خارجی و میلیون‌ها دلار ارز را جذب استان کند. حضور ده‌ها هزار گردشگر ایرانی نیز از این موقعیت استفاده کرده و رونق کسب و کار و رشد اقتصادی در منطقه را باعث می‌شوند.

خودتحریمی بانک مرکزی

بررسی‌ها نشان می‌دهد برای توسعه پایدار شرکت‌های بزرگ و ایجاد اشتغال مولد، تسهیلات، ضروری‌ترین نیاز است اما متاسفانه بخشنامه‌ای سلیقه‌ای و غیرکارشناسی توسط بانک مرکزی صادر شد. بانک می‌گوید: شرکت‌های بخش خصوصی که سهامدار بالای 20درصد آنها بدهکار سنواتی بانک‌ها باشند، نمی‌توانند از تسهیلات اعتباری استفاده کنند. در حالی که شرکت، جدای از سهامدارانش، یک "شخصیت حقوقی" دارد و تعهداتش را خودش انجام می‌دهد. سهامدار در جای دیگر بدهکار است نه در این شرکت. این اجحاف در حق توسعه است؛ توسعه‌ای که حداقل می‌تواند 100 شغل مستقیم ایجاد کند.

برای توسعه شرکت و اقتصاد کشاورزی و رها شدن از خام‌فروشی، حداقل نیاز به 300 میلیارد تومان وام برای احداث دو کارخانه صنایع‌تبدیلی است. مدیران شرکت می‌گویند وثیقه‌های کامل آن هم موجود است و اقساط آن هم پرداخت خواهد شد. اما بانک مرکزی، عاملی برای خودتحریمی شده است.

دخالت‌های مسئولان منطقه به جای حمایت

در اخبار صدا و سیما و رصد کردن سرنوشت مجتمع‌های بزرگ تولیدی ملاحظه می‌شود که تمامی مقامات استان از نماینده مجلس، استاندار و فرماندار گرفته تا رئیس سازمان جهادکشاورزی، محیط‌زیست و نهادهای تصمیم‌گیر استان، با تمام توان در حمایت و رشد دادن آن مجموعه و دفاع از بقای آن، تقدیر از عملکرد مدیران و جذب منابع بیشتر از ردیف‌ها تلاش می‌کنند و در مراسم ملی و مجامع، به تولید درآمد، ایجاد فضای سبز، ایجاد اشتغال در منطقه و توان تولید ثروتی ملی آن افتخار می‌نمایند تا چنین مجموعه‌هایی شکوفاتر شوند. اما بی‌مهری برخی مقامات شهر و استان، غبار یاس و ناامیدی به چهره این کشت و صنعت عظیم می‌پاشد.

دلگرمی و پیشتکار صدها کارگر و ده‌ها کشاورز نمونة مشارکت‌کننده در زراعت، مدیران و علاقه آنها به رشد جایگاه کشاورزی برای توسعه اشتغال پایدار و رونق اقتصاد کشاورزی به اندازه‌ای است که مردم منطقه آرزو می‌کردند:

ای کاش! رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس، اعضای بازدیدکننده کمیسیون کشاورزی، به ویژه دکتر اعظمی نماینده جیرفت (که آشنایی کامل به منطقه دارد و می‌داند ایجاد هر شغل در این ناحیه محروم، بیش از سیصد میلیون تومان هزینه دارد) رئیس جهادکشاورزی جیرفت و مقامات ارشد، هنگام بازدید اتوبوسی از کشت و صنعت(18 دی)، لحظه‌ای درنگ نموده و ساعاتی در کنار مردان و زنان زحمتکش و کارگران صادق و بی‌آلایش، به درد دل‌ها و نظرات آنها گوش می‌دادند.

جالب است در روز ورود رئیس و اعضاء کمیسیون کشاورزی مجلس، معاونان وزیر و دیگر مسئولان ازجمله رئیس سازمان جهادکشاورزی جیرفت، همه کارکنان و کارگران آماده استقبال از هیات بودند، به امید این‌که تحولی در وضعیت شرکت روی دهد.

عضو هیات‌مدیره و مدیرعامل و پس از آن مهندس اصغر رضایی‌پناه؛ معاون مالی اداری،

مهندس نادر رئیسی‌نژاد؛ معاون بازرگانی، مهندس مجید سلیمانی؛ مدیر باغبانی،

مهندس نادر کوهستانی؛ مدیرفنی تکنولوژی، مهندس خان‌میرزا خزایی؛ مدیر زراعت، دکتر حامد محمدی؛

مدیر امور گلخانه‌ها، دکتر محمد شکفته؛ مدیر کارخانه،

مهندس محمد اقتداری؛ مدیر بازاریابی و فروش(بازرگانی)، مهندس ایمان شریفی؛ مدیر دامپروری، مهندس محمد توکلی؛ مدیر صنایع تبدیلی، آقای هدایت امیرمیجان؛ مدیر روابط‌عمومی، و دیگر مدیران، کارمندان و کارگران آماده بازدید و شنیدن سخنرانی مسئولان و طرح مشکلات کشت و صنعت بودند.

ای کاش! به احترام صدها کارگر(به جای بازدید تشریفاتی و عبوری)، لحظه‌ای پیاده می‌شدند و نگاهی به دستان پینه‌بسته آنها می‌انداختند.

طی کردن فاصله هزار و اندی کیلومتری توسط یک گروه از مسئولان ارشد کشور از تهران تا مزارع همیشه سرسبز جیرفت، زمانی لذت‌بخش و نقش‌آفرین خواهد بود که سخنان کشاورزان و بهره‌برداران با دل و جان شنیده شده و برای چالش‌ها، راه‌های برون‌رفت پیدا می‌شد، اما افسوس این گونه نشد!

ابوالقاسم گلباف

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۴۸- بهمن ۱۳۹۹