سود گیاهان دارویی ایران در جیب دیگران

لزوم توجه دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به فرآوری گیاهان دارویی

گیاهان دارویی چنانچه به‌صورت اصولی و فنی مورد توجه قرار گیرند، مزیت‌های فراوانی برای قرارگیری در الگوی کشت کشاورزی ایران دارند؛ البته به شرط اینکه در کنار مسائل زراعی این گیاهان به موضوع فرآوری و بازاریاب آنها نیز به‌طور جدی پرداخته شود.

بسیاری از گیاهان دارویی و فرآورده‎های باارزش آنها، نه تنها مورد نیاز صنایع داروسازی و غذایی کشور است بلکه دیگر کشورهای دنیا نیز به کیفیت بالای گیاهان دارویی ایران و فرآورده‌های حاصل از آنها واقف و مشتری پر و پا قرص آن هستند.

توجه به این گیاهان می‌تواند علاوه بر کمک به حفظ منابع آبی کشور(به دلیل اینکه بسیاری از این گیاهان دارای نیاز آبی پایین و کم آب‌بر هستند) باعث رونق قابل توجه اقتصادی نیز باشد.

اشتغال‎زایی، افزایش میزان درآمد کشاورزان و بهره ‎برداران، تأمین نیازهای دارویی کشور و جایگزینی داروهای گیاهی و مواد اولیه حاصل از این گیاهان در صنایع دارویی کشور به جای داروهای شیمیایی وارداتی، همه و همه از مزایای فراوان توجه به گیاهان دارویی هستند.

به نظر می‌رسد که صنعت گیاهان دارویی در کشور، حداقل با سه چالش جدی مواجه است؛
یکی در بخش زراعی این گیاهان که نیاز به ترویج و آموزش کشاورزان برای کشت این گیاهان دارد و البته باید در این خصوص به مواردی مانند تأمین نیازهای بخش زراعی مخصوصاً نهاده‌هایی مانند بذر مناسب و همچنین ماشین‌آلات مورد نیاز کاشت، داشت و برداشت توجه ویژه صورت گیرد.

چالش دیگر، فرآوری این محصولات و ایجاد زیرساخت‌های لازم جهت استفاده از ارزش افزوده بسیار بالای این گیاهان است؛ دستیابی به دانش و تکنولوژی روز دنیا در این زمینه اهمیت زیادی دارد. یکی دو مثال در ادامه این نوشتار آمده که به اهمیت بسیار بالای این موضوع اشاره دارد.

چالش سوم، ضعف‌هایی است که در حوزه برندسازی و بازاریابی این محصولات وجود دارد و تکمیل کننده زنجیره تولید خواهد بود.

دکتر حسین زینلی، مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهادکشاورزی، به بعضی از مسائل و مشکلات گیاهان دارویی اشاره کرده که در ذیل آمده است:

حسین زینلی عنوان کرد: طبق برنامه ششم توسعه در سال 1399 باید 25هزار هکتار به سطح زیر کشت گیاهان دارویی افزوده شود. در این راستا برنامه‌هایی را با همکاری سازمان برنامه و بودجه در حال اجرا هستیم و امیدواریم که به نتایج مناسبی برسد و اعتبارات لازم برای دستیابی به این اهداف تأمین شود.
محور سیاست‌های دفتر گیاهان دارویی بر این موضوع قرار گرفته که برای تمام زنجیره تولید، برنامه مناسب وجود داشته باشد تا اولاً نیاز داخلی کشور را تأمین نماید و صادرات این محصولات هم وضعیت مناسبی داشته باشد.

بیش از چهار هزار نوع فرآورده دارویی و فرآورده‌های طب سنتی از گیاهان دارویی تولید می‌شود که ظرفیت تولید 350 هزار تن از انواع این چهار هزار فرآورده گیاهی در کشور وجود دارد.

ترکیبات معطر داخلی، جایگزین واردات

زینلی در بخش دیگری از صحبت‎هایش اشاره کرد: بعضی از انواع ترکیبات معطر وجود دارد که اساساً جزو اسانس‌ها نیستند ولی عطر و بو دارند و به عنوان مواد افزودنی به مواد غذایی اضافه می‌شوند و نیاز کشور به این مواد از طریق واردات تامین می‌شد که تحریم‌ها باعث گردیده که امکان واردات آن کمتر شود و این یک فرصت است برای گیاهان دارویی؛ چراکه در کشور ما امکان تهیه این مواد وجود دارد. برنامه‌هایی برای جایگزینی این اسانس‌های طبیعی با انواع شیمیایی و وارداتی آن وجود دارد و مقدمات این کار آماده شده است.

نقش تکنولوژی پیشرفته

وی ادامه داد: نکته اساسی این که در فرآوری این مواد معطر و سایر فرآورده‎ ها‌ از گیاهان دارویی، نیاز به تکنولوژی و دانش علمی دارد که بعضاً بخش خصوصی به آن وارد شده اما متأسفانه دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به خوبی وارد این عرصه نشده‌اند و لازم است که به مقوله فرآوری و تولید اسانس و ماده موثره ورود کنند تا شرایط برای افزایش ارزش افزوده گیاهان دارویی و حضور پررنگ‌تر و قوی‌تر در بازارهای جهانی فراهم شود.

سود محصولات ما به جییب دیگران

مجری طرح گیاهان دارویی کشور گفت: در حال حاضر در زمینه عرقیات وضعیت نسبتاً خوب اما در تولید اسانس‌ها از وضعیت مطلوب فاصله داریم که نیازمند ورود به تکنولوژی‌های جدید و فعالیت شرکت‌های خلاق در این زمینه است تا بتوانیم براساس نیاز و خواست بازارهای جهانی به تولیداتمان جهت دهیم.

به‌طور مثال حدود 70 درصد سطح زیرکشت گل محمدی جهان در اختیار ایران است و بالاترین میزان تولید و صادرات گلاب را داریم اما ارزآوری آن برای کشورمان حدود 10 تا 15 میلیون دلار است. در حالی که کشورهایی با معادل 30 درصد سطح زیرکشت کشور ما، سالیانه حدود 5/1 میلیارد دلار از گل محمدی درآمد دارند که نشان ‌دهنده اهمیت برخورداری از تکنولوژی استحصال اجزای متفاوت اسانس این گیاه برای استفاده بیشتر از ارزش افزوده آن می‌باشد.

یا اینکه در زعفران حدود 300 میلیون دلار درآمد داریم، در حالی که گردش مالی آن در دنیا حدود 8 میلیارد دلار است. حال این‌که اکثر زعفران دنیا در کشور ما تولید می‌شود و ما اگر فقط روی همین گیاه زعفران متمرکز می‌شدیم چه درآمدی برای ما می‌توانست داشته باشد.

یک مثال دیگر در این زمینه گیاه نعنا است که در اسانس آن حدود 100 ترکیب مختلف وجود دارد و هر کدام از این ترکیب‎ها اگر استحصال و خالص‌سازی شوند، در صنایع داروسازی، غذایی، نوشیدنی‌ها و… کاربرد دارد و همه این‌ها ارزش افزوده بالای این گیاه را نشان می‌دهد.

تولید بذر

زینلی بیان کرد: یکی از چالش‎های کشور در مورد گیاهان دارویی، ضعف در تولید بذر این گیاهان و ایجاد ارقام با عملکرد بالا و تولید ترکیبات مشخص است که امیدواریم مراکز تحقیقاتی در سال‌های آینده این مشکل را رفع کنند.

به تمام دانشجویان، اساتید و پژوهشگران کشور این اطمینان را می‌دهیم که اگر بذری را تولید کرده باشند که حتی در مراحل ابتدایی کار باشد، آماده همکاری با آنها برای کشت و ارزیابی‌های بیشتر این بذور هستیم تا اگر عملکردشان از عملکرد متوسط کشور بالاتر بود، این بذرها را با گواهی محدود زیر نظر مؤسسه ثبت و گواهی نهال و بذر تکثیر کنیم و در اختیار کشاورزان قرار دهیم.

مکانیزاسیون

مجری طرح گیاهان دارویی کشور همچنین عنوان کرد: از دیگر مشکلات گیاهان دارویی در حوزه مکانیزاسیون است که طی چند سال گذشته اقدامات خوبی انجام شده است. به‌طور مثال در مورد زعفران این قول را می‌دهیم که امسال، سال صنعتی شدن زعفران باشد و تقریباً تمام حلقه‌های تولید زعفران را صنعتی می‌کنیم. برای پیشرفت در این کار نیاز به حمایت‌های بودجه‌ای ویژه داریم و امید داریم که نمایندگان مجلس و سازمان برنامه و بودجه توجه ویژه‌ای به این موضوع داشته باشند.

اگر بتوانیم تولید گیاهان دارویی را صنعتی کنیم با توجه به شرایط اقلیمی کشورمان پتانسیل‌های بسیار بالایی در تولید گیاهان دارویی و مواد مؤثره بسیار مرغوب از آن‌ها وجود دارد.

ماشین‌آلات خیلی خوبی طی چند سال گذشته در کشور توسط متخصصان ایرانی طراحی و ساخته شده که که هیچ گونه مشابه خارجی ندارند. باید تولید انبوه این ماشین ‎آلات مورد توجه قرار گیرد.

تنوع محصولی پایین

زینلی عنوان کرد: مهم‌ترین مشکل گیاهان دارویی در کشور ما کمبود دانش و یک سری دستگاه‌های پیچیده است که لازم داریم تا سطح فرآوری گیاهان دارویی را بالا ببریم اما اگر حمایت اساسی از محققان داخلی صورت بگیرد و دانشگاهیان ما در مسیری قرار بگیرند که اهداف آنها خدمت به بخش خصوصی باشد، توفیق‌های خوبی حاصل خواهد شد.

حسین کاظمی

کارشناس ارشد کشاورزی