نقش زعفران در توسعه پایدار روستاهای خراسان جنوبی

زعفران، گرانبهاترین گیاه زراعى موجود در روى کره زمین و تنها گیاهى است که واحد خرید و فروش آن به جاى تن و کیلوگرم، مثقال و گرم است. ایرانیان باستان ضمن صدور و تبلیغ زعفران به بیشتر نقاط جهان، روش کشت زعفران را به خیلی از کشورها مثل: یونانی‌ها، رومی‌ها، چینی‌ها و اعراب آموزش دادند و شیوه زراعت آن را در سده‌های اول تا چهارم هجری به مسلمانان پیرامون مدیترانه آموختند. به این ترتیب که نخستین زعفران‌زارها به وسیله ایرانیان تبعید شده توسط معاویه در نواحی شام دایر شدند.

در سال 1398، ایران با تولید سالانه ۳۳۰ تن و صادرات ۲۸۰ تن از این محصول بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادر کننده زعفران در دنیا و در همین سال، چین بزرگ‌ترین واردکننده زعفران جهان بوده است. استان‌های خراسان‌رضوی و جنوبی با سهم ۸۵ درصدی، بیشترین سهم در تولید زعفران ایران را داشته و زعفران قاینات به لحاظ کیفیت، شهره جهانی دارد.

آنچه تاکنون، بیشتر از زبان کارشناسان و عموم مردم درخصوص زعفران بیان شده، موضوعات مربوط به تولید، فروش و صادرات آن بوده و به عبارتی به زعفران صرفا به دیده یک محصول نگریسته شده، حال آنکه زعفران نماد یک فرهنگ بوده و به‌عبارتی زعفران نشانگر یک مفهوم است تا یک محصول.

مفهومی که به‌عنوان حلقه وصل، نقش خود را در پایداری اجزای توسعه پایدار کشاورزی در روستاهای استان خراسان‌جنوبی، سرزمین قنوت، قنات و قناعت به خوبی ایفا نموده است.

این مقاله قصد دارد تا از این منظر به نقش بی‌بدیل زعفران بپردازد.

مفهوم و اجزای توسعه پایدار:

اصطلاح توسعه پایدار به صورت وسیع بعد از گزارش کمیسیون برانتلند با عنوان آیندة مشترک ما در اجلاس ریو در سال 1992 مطرح شد. توسعه پایدار تغییری مهم در فهم رابطه انسان و طبیعت و انسان‌ها با یکدیگر است. این مسئله با دیدگاه دو قرن گذشته انسان که بر پایه جدایی موضوعات محیطی،اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته بود در تضاد است.

توسعه پایدار، محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط‌زیست است. مفهوم توسعه پایدار، حاصل رشد و آگاهی از پیوندهای مابین مشکلات محیطی و موضوعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است.

اگر توسعه پایدار را به سقفی تشبیه کنیم که روی پنج‌پایه استوار است، این پایه‌ها عبارتند از:

سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، سرمایه مالی، سرمایه طبیعی(زیست‌محیطی) و سرمایه فیزیکی (نمودار شماره یک).

نمودار شماره 1. مدل مفهومی سرمایه های لازم برای توسعه پایدار .(Goodwin.2003)

نقش زعفران در ارتقای سرمایه های توسعه پایدار در خراسان‌جنوبی:

استان خراسان جنوبی، در شرق کشور با میانگین بارندگی حدود 130 میلی‌متر در سال، رتبه اول تولید محصولات باغی زرشک و عناب و رتبه دوم تولید زعفران و پنبه را در سطح ایران داراست.

در این استان، زعفران تنها یک محصول و منبع درآمد به‌شمار نمی‌آید بلکه شکل‌دهنده یا قوام‌دهنده بسیاری از ساختارهای مستحکم و با اصالت اجتماعی و فرهنگی است که در طول سالیان دراز در این منطقه شکل گرفته است.

محصول زعفران بر مولفه‌های توسعه روستایی اثرگذار بوده و تقویت و پایداری بیشتر آنها را به دنبال دارد که به‌طور مختصر به آن می پردازیم:

الف. سرمایه انسانی (Human Capital): ارتقای مهارت‌های (Skills) کشاورزان درخصوص پرورش زعفران در شرایط سخت ازقبیل خشکسالی و سرمازدگی، گنجینه‌ای از دانش بومی (Native Knowledge) زعفران‌کاران را که حاصل بردباری و سخت‌کوشی است، فراهم نموده است که می‌تواند به‌عنوان روش های پر اثر و کم هزینه در مدیریت آب و خاک به حساب ‌آید.

ب. سرمایه اجتماعی و فرهنگی (Social & Cultural Capital): سرمایه اجتماعی به مثابه‌ نوعی کاتالیزور در مناسباتِ بین افراد، ایفای نقش می‌کند؛ یعنی در همان زمان، تسهیل‎کنندگیِ مناسبات، چسبندگی هم ایجاد می‎کند؛ در زمان کاشت، داشت و برداشت زعفران زمینه حضور اعضای خانواده و روستا، در کنار هم فراهم شده و این حضور اجتماعی در دنیای صنعتی و ماشینی امروز، به واسطه زعفران تقویت می شود.

به عنوان مثال زعفران‌چیدن در صبح زود و زعفران پاک‌کردن (جداسازی کلاله از سایر بخش‌ها) در شب‌ها جمعی صمیمی با محوریت کار و تلاش و به دور از تشریفات امروزی را دور هم جمع می‌نماید.

این حضور اجتماعی، فرصتی بی‌بدیل را برای آگاهی روستاییان از مشکلات همدیگر و رفع آن فراهم می‌کند (عکس‌های 1 تا 3)

عفران مبین و رشددهنده فرهنگ سخت‌کوشی، تلاش دسته‌جمعی، درستکاری، احترام به سلامت مردم و حفظ کیفیت محصول از راه کاربرد کود دامی به‌جای کاربرد سموم و کودهای شیمیایی در خراسان‌جنوبی است.

زعفران تنها محصولی است که برداشت آن همزمان با اذان صبح و وقت سحر و مقارن با وقت نماز بوده و این موضوع معنویت کار را دوچندان می‌نماید.

شکل 1. چیدن گل زعفران توسط زنان روستا

شکل 2. پاک کردن زعفران(جداسازی کلاله) از سایر قسمت های زعفران توسط زنان روستا در شب

شکل 3. پاک کردن زعفران(جداسازی کلاله) از سایر قسمت‌های زعفران توسط اعضای خانواده در شب

ج. سرمایه مالی (Financial Capital): زعفران گران‌ترین ادویه جهان است اما بخش‌های مختلف تشکیل‌دهنده این محصول(کلاله، پرچم و گلبرک)، استفاده‌های متنوع دیگری نیز دارد که هرکدام می‌تواند به‌عنوان منبع درآمد برای کشاورزان به‌شمار آید. به‌عنوان مثال: کلاله سرخ‌رنگ زعفران به‌صورت پودر شده در تهیه کیک، ژله، شیرینی و بستنی.

پرچم زرد رنگ آن به‌عنوان پودر برای تهیه سوپ و شیرینی. گلبرگ بنفش‌رنگ زعفران در رنگ‌آمیزی طبیعی پارچه‌ها کاربرد دارد.

ماده رنگ‌دهنده زعفران، کروسین نام دارد. از زعفران در صنعت برای رنگ‌آمیزی ابریشم، نخ و … استفاده می‌شود که البته در صنایع قالی و یا فرش‌هایی که از رنگ طبیعی استفاده می‌شود، معمولاً ارزش محصولات بسیار بالا است. البته فروش پیاز تکثیری نیز از منابع درآمدی دیگر به حساب می‌آید.

د- سرمایه طبیعی یا زیست محیطی (Natural Capital): وقتی در زمینی پیاز زعفران کاشته شود، در طول سال‌هایی که پیاز در دل خاک است، خودش را تکثیر می‌کند و این پیاز می‌تواند به زمین‌های دیگر منتقل و توسعه مزارع زعفران را به‌دنبال داشته باشد. از برگ زعفران به‌منظور علوفه دام استفاده می‌شود. علوفه زعفران، از نظر ارزش غذایی بالاتر از کاه غلات و پایین‌تر از یونجه است. برگ خشک زعفران را می‌توان به‌عنوان یک علوفه با کیفیت و با قابلیت هضم متوسط برای نشخوارکنندگان در نظر گرفت.

استفاده از برگ زعفران به‌عنوان علوفه دام، فشار دام بر مراتع را کاهش و باعث حفظ بیشتر این سرمایه طبیعی خواهد شد.

توسط: غلامرضا هادربادی
عضو هیات علمی (استادیار) موسسه آموزش و ترویج و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع‌طبیعی خراسان جنوبی

منابع و مآخذ:
1. ابریشمی، م، ح، 1376. زعفران ایران، شناخت تاریخی و فرهنگی و کشاورزی، چاپ اول، مشهد. انتشارات آستان قدس رضوی. 892 صفحه.
2. زاهدی، ش و غ. نجفی. 1385. بسط مفهومی توسعه پایدار. فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 10، شـماره 4، زمسـتان 1385، ص43 تـا 76.

3. Goodwin, N. R. (2003). Five Kinds of Capital: Useful Concepts for Sustainable Development. Tufts University. Global Development and Environment Institute Working Paper. No. 03-07. 13 Pages.