بارور سازی ابرها برای افزایش بارندگی

مزرعه سبز : قرارگیری ایران در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک با میزان بارندگی‌های کم و مباحث تغییرات اقلیمی و خشکسالی‎های مدت‌دار ناشی از آن، تنش‌های کم‌آبی شدیدی را تحمیل کرده و از طرف دیگر برداشت‌های بی‌برنامه از منابع آبی، کشور را در شرایط سخت و حساسی قرار داده است که باید هر چه سریع‌تر اقدامات عملی برای برون‌رفت از این وضعیت دشوار اندیشیده شود.

بحث افزایش بارندگی‌ها از طریق بارورسازی ابرها یکی از گزینه‌هایی است که شاید بتواند در تعدیل این مشکل به یاری ما بیاید و فشار خشکسالی‌ها را کاهش دهد. هر چند که برخی در موفقیت آن تردید داشته و برخی مشکلات زیست‌محیطی نیز به آن نسبت داده می‌شود.

با خبر شدیم که سازمان مردم‌نهاد «مجمع توسعه کشاورزی مردم» یا سازمان «همبستگی کشاورزان ایران» (هکا)، چند سالی است که مسئله بارورسازی ابرها را از مسئولان مطالبه می‌کند.

برای شناخت بهتر در مورد موضوع بارور سازی ابرها با دکتر علیرضا الوندی، مرغدار، فعال در صنایع تبدیلی و رئیس هیأت‌مدیره سازمان «هکا» به گفت‌وگو نشسته‌‎ایم:

ابتدا در مورد سازمان «هکا» توضیحی ارائه بفرمائید

«مجمع توسعه کشاورزی مردم» یا سازمان «همبستگی کشاورزان ایران» با نان اختصاری «هکا»، سازمانی مردم‌نهاد است که در سال 1398 از وزارت کشور مجوز فعالیت گرفته است و به عنوان یک سازمان مردم‌نهاد با گستره ملی، بیش از 50 هزار نفر عضو دارد که عمدتا کشاورزان و دیگر افراد علاقمند را شامل می‌شود. همچنین این سازمان در 29 استان کشور نمایندگی دارد.

تمرکز فعالیت‌های هکا در بخش کشاورزی و در چارچوب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قانون تشکیل سازمان‌های مردم‌نهاد، در راستای منافع ملی و ارتقاء بخش کشاورزی و بهبود کیفیت زندگی و بالا رفتن امید در جامعه کشاورزی است.

سازمان مرکزی آن در تهران و در سطح کلان با ادارات و سازمان‌ها ارتباطات و مکاتباتی انجام می‌دهد و پیگیر مسائل مورد نظر است. نمایندگان استانی نیز بالتبع در سطح استان‌ها این اهداف را پیگیر می‌کنند.

طی چند سال اخیر سازمان مردم نهاد «هکا» پیگیر و مطالبه‌گر موضوع بارورسازی ابرها از نهادهای مسئول دولتی است؛ در این زمینه چه اقداماتی انجام داده است؟

ما معتقدیم در هر کشوری نیروهای متخصص و دلسوز می‌توانند با ارائه راهکارهای علمی، به بهبود وضعیت آن کمک نمایند. در این راستا سازمان مردم‌نهاد «هکا» پیگیری این موضوع که با استفاده از دانش بارورسازی ابرها میزان بارندگی در کشور افزایش یابد را جزو سرلوحه‌های کاری خود قرار داده است.
در بارورسازی ابرها اساس کار بر این است که در فصول بارندگی(آبان تا اردیبهشت) با استفاده از تکنیک‌های مختلف به بارورسازی ابرها برای بارش بیشتر اقدام می‌شود.

با توجه به کاهش میزان بارندگی‌ها و مباحث کم‎آبی در کشور تحقیقاتی انجام و نامه‌نگاری‌هایی با وزیر نیرو به عمل آمده است و با توجه به این‌که بیش از 50 سال است که بسیاری از کشورهای دنیا در حال استفاده از این روش هستند و از این طریق میزان بارش‌های سالانه کشورشان را افزایش می‌دهند، پیگیر استفاده از این روش در ایران هستیم.

در ایران نیز از سال 1353 دولت و حکومت وقت قراردادهایی با برخی شرکت‌های کانادایی داشته که در حوزه‌های لتیان، کرج و جاجرود، نسبت به بارورسازی ابرها برای آبگیری سدهای احداث شده اقدام نمایند که این کار موجب افزایش تا 20درصدی بارندگی شد. در دهه 60 و 70 نیز به‎صورت موردی از این روش استفاده گردید.

مرکز ملی بارورسازی ابرها در وزارت نیرو شکل گرفته است و سال 1397چهار فروند هواپیمای مخصوص بارورسازی ابرها تهیه گردید که متاسفانه در حال حاضر فقط یکی از آنها قابلیت پرواز دارد.

کاربردی این تکنیک‌ها چگونه است؟

انجام این کار از طریق تکنیک‌های زمینی؛ استفاده از هواپیما یا پهپاد و نیز با استفاده از موشک‌ها امکان‌پذیر است. این کار در حقیقت یک وظیفه حاکمیتی است و دولت‌ها باید نسبت به آن اقدام نمایند. در ایران که 70 درصد از اراضی دیم هستند و با توجه به این‌که بارور سازی ابرها 20-5 درصد باعث افزایش بارندگی می‌شود، در صورت به کار گیری، جهش قابل توجهی در افزایش تولید محصولات کشاورزی خواهیم داشت.

از این روش می‌توان برای جلوگیری از برخی سیلاب‌ها نیز استفاده کرد؟

بله، به این صورت که اگر سامانه پربارشی را شناسایی کنیم، می‌توان قبل از رسیدن آن به محل اصلی بارش، این سامانه را مجبور به بارش در نقاط دیگر کرد که قدرت بارشی آن کاهش پیدا نماید.

در مورد سه روشی که فرمودید مقداری بیشتر توضیح دهید.

در روش زمینی، از ژنراتورهایی استفاده می‌شود که باعث تصعید «یدور نقره» می‌شود و بیشتر در ارتفاعات از این روش استفاده می‌‌گردد. باد این «یدور نقره» را به داخل ابرها ‌برده و باعث تحریک بارندگی می‌شود.

در روش دیگر یدور نقره، نمک، یخ خشک و… توسط هواپیما بر روی ابرها پاشیده می‌شود و باعث بارش آنها می‌گردد؛ همچنین می‌توان توسط موشک نیز این مواد را روی ابرها شلیک ‌کرد.

به نظر می‌رسد که در کشور ما قابلیت و توانایی استفاده از این روش‌ها وجود داشته باشد؟

بله، امکان آن فراهم است؛ سال 1399 سپاه پاسداران آزمایش‌هایی روی پهپادهایی که بتوانند باعث بارورسازی ابرها شوند نیز انجام داد. توانایی ساخت فشنگ‌های مخصوص که در این روش استفاده می‌شود به نام «فلمی سیر» یا «پیرو پاترون» در داخل کشور وجود دارد.

در این زمینه تقریبا خودکفا هستیم و فقط کمی همت می‌خواهد تا سیاست‌گذاران بخواهند چنین روشی را به کار گرفته و سامان دهند. 20درصد افزایش بارندگی در کشور، حدود 70-60 میلیارد متر مکعب آب می‌شود که می‌توان آن را در اراضی دیمی که قابلیت بالایی در تولید محصولات دارند به کار گرفت.

پراکنش مکانی و زمانی آن را هم می‌توان تا حد زیادی کنترل کرد؟

بله، امکان‌پذیر است.

این که این بارورسازی باعث ایجاد سیلاب در برخی نقاط شود نیز محتمل است؟

به نظر من نمی‌توان سیلاب‌ها را به این موضوع ربط داد. مشکل سیلاب‌ها از جای دیگری آب می‌خورد و برخی اقدامات غیراصولی دیگر باعث آن می‌شود. برای سال‌ها بارش چندانی در کشور نداشته‌ایم و طی این مدت در بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها ساخت و سازها و تاسیسات غیراصولی ایجاد شده و حریم‌های لازم را رعایت نکرده‌ایم.

پوشش گیاهی مناطق نیز آسیب دیده و هر نوع بارندگی ممکن است خسارت‌زا باشد. مثلا سیلی که چند سال قبل در شیراز اتفاق افتاد و خسارت‌هایی وارد کرد، به دلیل این بود که بستر یک رودخانه را تبدیل به ساخت و ساز و پارک و… کرده بودند. معلوم است که در این شرایط مشکلاتی ایجاد می‌شود. در این مورد باید اقداماتی فنی و ملاحظات دیگر را مدنظر داشت.

هزینه‌بری انجام بارور سازی ابرها چه مقدار است؟

هزینه آن چندان نیست و نسبت به سودی که برای ما دارد اصلا قابل ملاحظه نخواهد بود. مثلا همین اقدامات سال 1397 که بارش‌های خوبی هم در پی داشت کلا حدود 9میلیارد تومان هزینه داشت اما افزایش محصولی که در کشاورزی به‎دست آمد و تاثیری که بر محیط زیست و سفره مردم ایجاد کرد، اصلا قابل قیاس نیست.

اشاره‌ای به اراضی دیم داشتید؛ می‌دانید که در این دوره، وزیر جهادکشاورزی تمرکز ویژه‌ای روی اراضی دیم دارد و طرح تحول در دیمزارها را مطرح کرده است. در این طرح جایگاهی برای موضوع بارورسازی ابرها دیده شده است؟

متاسفانه دوستان در وزارت جهادکشاورزی یک حالت دفاعی در مقابل سازمان‌های بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد و تفکرات آنها دارند. واقعا گله‌مند هستیم که در بسیاری از موارد وزرای محترم جهادکشاورزی به سازمان‌های مردم‌نهاد توجهی نداشته‌اند.

جالب است که ما توانسته‌ایم با وزیر محترم نیرو در این زمینه ارتباط داشته باشیم و در تعامل با ایشان طرح را پیش ببریم، اما وزارت جهادکشاورزی در این زمینه هیچ تحرکی نداشته و نتوانستیم ارتباطاتی با آنها برقرار کنیم، در حالی که وزارت جهادکشاورزی خود باید مطالبه‌گر طرح بارورسازی ابرها باشد.

در مورد طرح تحول در دیمزارها خوب می‌شد اگر وزیر محترم جهادکشاورزی حداقل جلسه‌ای با سازمان مردم نهاد «هکا» برگزار می‌کرد تا از اقدامات این سازمان در مورد بارور سازی ابرها و بالا بردن میزان بارش‌ها باخبر می‌شد. اما متاسفانه این ارتباطات شکل نگرفته است.

تاکنون سازمان هکا حداقل سه نامه در زمینه‌های مختلف کمک به توسعه کشت قراردادی، بارور سازی ابرها و بازار رسانی محصولات کشاورزی به آقای ساداتی‌نژاد داده‌است و در این موارد آمادگی خود را اعلام کرده‌ایم اما متاسفانه تاکنون موفق به دیدار یا پاسخی از ایشان نبوده‌ایم.

بارورسازی ابرها و موادی که در این روش استفاده می‌شود، مشکلات زیست محیطی ایجاد نمی‌کند؟

به نظرم مباحث زیست محیطی در فرع این موضوع قرار دارد. متاسفانه برخی حواشی فعالان محیط زیستی در این زمینه وجود دارد اما طبق تحقیقات، این روش مشکلاتی ایجاد نمی‌کند. به طور مثال در کشور استرالیا 50 سال است که این کار را انجام داده‌اند، بررسی‌ها نشان داده در مناطقی که به مدت 50سال بارور سازی ابرها انجام شده، هنوز میزان «یدور نقره» در خاک این مناطق به 5درصد حد مجاز هم نرسیده است.

ضمن این که در این روش مواد مختلفی برای پاشش روی ابرها وجود دارد، مانند: اکسید تیتانیوم و برخی نانو ذرات و… که می‌توان از آنها نیز استفاده کرد.

حدود 60 کشور جهان از جمله روسیه، نیوزلند، استرالیا و دیگر کشورها که اکثرا وضع بارشی آنها از ما نیز بهتر است، این کار را انجام می‌دهند، اما برخی کم‌کاری‌‌ها باعث شده که ما از این روش کمتر استفاده کنیم. یا این که برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که کشور چین قصد دارد بارورسازی ابرها را در حدود 60 درصد از مساحت کشورش اجرا نماید.

ما نیز اگر از 30-20 سال قبل که گرفتاری‌هایی در کم‌بارشی داشته‌ایم از این روش‌ها استفاده می‌کردیم، به طور مثال دریاچه ارومیه حال و روز فعلی را نداشت. یا اینکه بسیاری از مشکلات دیگر ناشی از خشکسالی گریبان‌گیر کشورمان نبود.

با مکاتبات و پیگیری‌هایی که سازمان مردم نهاد «هکا» با آقای جهانگیری، معاون وقت ریاست جمهوری داشته‌، سال 97 چند فروند هواپیمای آنتونوف اجاره شد که پروازهایی هم داشتند و بارورسازی‌هایی نیز انجام شد اما در سال 98 به دلیل این‌که بارش‌ها خوب بود، مقداری کوتاهی صورت گرفت.

از طریق مجلس نیز این مسئله را پیگیری کرده‌ایم و جا دارد که از تلاش‌های مجلس و برخی نمایندگان محترم مانند: سردار کوثری و آقای فرهاد بشیری، نمایندگان تهران و پاکدشت و همچنین جناب آقای عسکری، رئیس کمیسیون کشاورزی که هر سه از نمایندگان عضو هکا هستند، تشکر ویژه داشته باشیم که به‌صورت جدی از این طرح حمایت کردند.

متاسفانه با این‌که این موضوع مورد توجه قرار گرفته و بودجه‌هایی برای آن در نظر گرفته می‌شود اما به محض این‌که در برخی سال‌ها بارندگی بهتری داشته باشیم، بودجه آن را صرف کارهای دیگر می‌کنند. پیشنهاد ما این است که در این مورد یک قانون مدونی وجود داشته باشد که وزارت نیرو یا هر نهاد دیگری را موظف به انجام این کار کند تا روی سامانه‌های بارشی، بارورسازی را انجام دهد.

در صورت داشتن ردیف بودجه چرا این اقدام به اجرا در نمی‌آید؟

هر وقت که وضعیت بارندگی کمی بهتر می‌شود، بودجه آن را به جای دیگر می‌برند.

در شرایط ترسالی چه لزومی به اجرای این برنامه است؟

ترسالی‌هایی که در ایران از آنها نام برده می‌شود به آن معنی ترسالی نیست. اگر میانگین بارندگی‌ها حدود 200 میلی باشد در سال‌های ترسالی چندان از این حد تجاور نمی‌کند.

حسین کاظمی ـ روزنامه نگار و کارشناس کشاورزی

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۵۹ - دی ۱۴۰۰