کوروش هخامنشی از افسانه تا واقعیت

درباره‌ کوروش همه‌چیز را نمی‌دانیم

اخبار سبز کشاورزی ؛ هفتم آبان روزی است که به پاس تلاش‌های پادشاه هخامنشی به نام «کوروش» نام‌گذاری شده است و پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به همین مناسبت با همکاری موزه‌ ملی ایران یک نشست تخصصی با عنوان «کوروش هخامنشی از افسانه تا واقعیت» برگزار کرد؛ نشستی که قرار بود کوروش را در پرتو اسناد و مدارک تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی بررسی کند و درنهایت مشخص شد وجود منابع اشتباه موجب شده است اطلاعات دروغین زیادی درباره‌ او منتشر شود. به‌نظر می‌رسد که ما درباره‌ این پادشاه هخامنشی همه‌چیز را نمی‌دانیم.

درباره‌ این پادشاه هخامنشی همه‌چیز را نمی‌دانیم

کوروش از چهره‌های بزرگ و کم‌نظیر تاریخ ایران و بنیانگذار بزرگترین امپراطوری و نیروی سیاسی در جهان باستان محسوب می‌شود که نخستین شاهنشاهی شکوهمند تاریخ را حدود شش سده پیش از میلاد مسیح با یکپارچه کردن دو قوم ماد و پارس بنیان گذاشت؛ امپراطوری‌ای که وسعتی شگفت‌انگیز پیدا کرد و از هند تا دریای مدیترانه را در بر گرفت و به‌مدت بیش از دو سده (تا زمان سیطره یافتن اسکندر مقدونی) به حیات خود در دنیای باستان ادامه داد.

به گفته‌ «دیودوروس سیکولوس»، مورخ یونانی، کوروش در میان مردم زمانه‌‌ خود از نظر شجاعت و خردمندی و فضیلت‌های دیگر سرآمد بود. پارسیان در طول حکومت هخامنشی گسترش امپراطوری خود را وامدار کوروش می‌دانستند و باور داشتند کسی هم‌طراز و برابر با کوروش نیست.

ازاین‌رو، کوروش را می‌توان شاهی تحسین‌برانگیز در تاریخ سرزمین ایران نامید که خداپرست و برخوردار از فضیلت‌های اخلاقی بوده است؛ جهانداری خوش‌نام که در نوشته‌های یونانیان، یهودیان و مسلمانان به‌عنوان فردی بزرگ، خردمند، نیک‌سرشت و نیک‌کردار توصیف شده.

هفتم آبان‌ به گواه اسناد تاریخی سالروز ورود بدون جنگ و خون‌ریزی کوروش، نخستین شهریار هخامنشی به بابل است که پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به همین مناسبت با همکاری موزه‌ ملی ایران نشست تخصصی «کوروش هخامنشی از افسانه تا واقعیت» را برگزار کرد.

کوروش را می‌توان شاهی تحسین‌برانگیز در تاریخ سرزمین ایران نامید که خداپرست و برخوردار از فضیلت‌های اخلاقی بوده است؛ جهانداری خوش‌نام که در نوشته‌های یونانیان، یهودیان و مسلمانان به‌عنوان فردی بزرگ، خردمند، نیک‌سرشت و نیک‌کردار توصیف شده است

جای خالی متخصصان، فرصت‌ دروغ‌گویان

کوروش خدای یکتا را پرستش می‌کرد و به باورهای دینی ساکنان بابل احترام می‌گذاشت و به‌ویژه یکتاپرستانی را که بر دین و سنت پیامبر اولوالعزم، موسی کلیم‌الله (ع) بودند، رهایی بخشید.

رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با ذکر این مقدمه، توضیحی درباره‌ چرایی برگزاری چنین نشستی داد و گفت: ایران فرهنگی محدود در حدود سرزمینی کشور کنونی ایران نیست و پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، درصدد است فرصت بهتری برای پرداختن به حوزه‌های فرهنگی و تمدنی فراهم آورد: «هویت چندگانه امروز ما ایرانیان دارای دو بال ایرانی و اسلامی است و اگر هر یک از این دو بال آسیب ببیند، خسارت آن جبران‌ناپذیر خواهد بود. ازاین‌رو، پژوهشگاه وظیفه‌ خود می‌داند نقشی کنشگرانه در پرداختن به امور مهم فرهنگی و تاریخی ایران داشته باشد. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری بر آن است، براساس مأموریت و رسالت خود منطبق بر اهداف و برنامه‌ها، سلسله‌نشست‌های تخصصی‌ برای پرداختن به امور تاریخی و فرهنگی کشور برگزار کند و نشست کنونی در راستای رویکرد تازه برگزار شده است.»

«مصطفی ده‌پهلوان» با توصیف اینکه کوروش مانند رهروان و پیروان موسی (ع) از نخستین یکتاپرستان جهان باستان بود که بر جهان چندپرستی پشت پا زد، افزود: «اینان سال‌ها بود در چنگال ظلم و ستم شاهان خون‌ریز آشور به اسارت و بردگی رفته بودند، چه خوش‌تر از اینکه اجازه یافتند به بیت‌اللحم برگردند و در بیت‌المقدس خدای سبحان را آزادانه پرستش کنند. نقوش برجسته‌ کاخ‌های نینوا را بنگرید تا ببینید پهنه‌ ظلم، ستم، غارت و تاراج شاهان آشور تا به کجا بود.»

او با اشاره به برخی منابع اشتباه درباره‌ این پادشاه بزرگ اظهار کرد که به‌دلیل نپرداختن صاحب‌نظران و متخصصان باستان‌شناس، مورخ، زبان‌شناس و دیگر اندیشمندان حوزه‌ علوم‌انسانی به این موضوع و پرهیز نهادهای مسئول از پذیرش مسئولیت خود، افراد ناآگاه و بی‌اطلاع فرصت یافتند تا با پرده‌دری، دروغ‌گویی و باطل‌گویی موضوع را گونه‌ای دیگر معرفی کنند.

ده‌پهلوان با بیان اینکه از نگاه تاریخ، زبان‌شناسی و باستان‌شناسی، کتاب «اِستر» نه پایه و بُن دینی دارد و نه بر واقعیت‌های تاریخی استوار است، افزود: «این کتاب تنها روایت جانبدارانه و مشکوکی برای مصادره‌ تاریخ یک ملت، یک فرهنگ و یک تمدن است. از دروغ‌های بزرگ تاریخی یکی هم جشنی شگفت‌آور، مسئله‌دار، فریبکارانه و بی‌پایه چون پوریم است. خود ساخته‌اند و بافته‌اند و تاریخ دیگر ملت‌ها را به بازی گرفته‌اند. خیر، چنین نیست. در اثر نبود همین آگاهی‌های تاریخی است که برای کوروش وصیت‌نامه‌ها نوشتند و از زبان او سخن‌ها گفته‌اند. از این‌گونه دروغ‌ها زیاد گفته‌اند و به خورد جامعه داده‌اند.»

چرا کوروش محبوب است؟

پژوهشگر ایرانی فرهنگ و زبان‌های باستانی سخنران بعدی این نشست بود که گفت: «برخی افراد اگرچه از دل تاریخ بیرون می‌آیند، خود تاریخ را می‌سازند و مردم آرمان‌های سرخورده‌ خود را در آنها جستجو می‌کنند. کوروش در اذهان ایرانیان چنین جایگاهی دارد. کوروش هخامنشی در حافظه تاریخی ایرانیان جایگاه خاصی داشته و دارد.»

به گفته‌ «ژاله آموزگار»، در تاریخ باورها و اندیشه‌های جهان شخصیت‌ها و بزرگانی هستند که آنان را نمی‌توان زاده‌ ماه، سال و زمان خاصی دانست؛ در تبارشناسی سلسله‌ هخامنشی با چند پله هخامنش بنیانگذار این سلسله ذکر می‌شود، اما کوروش ورای این شخصیت است، کوروش بر مادها پیروز می‌شود و با روایت‌هایی جذاب زندگی او از قول راویان سامی و مورخان یونانی بیان می‌شود.

این پژوهشگر ایرانی فرهنگ و زبان‌های باستانی در ادامه گفت که بن‌مایه‌ قابل‌توجه دیگر دور شدن کوروش از دربار و بزرگ شدن او در یک زندگی شبانی است: «کوروش کشورگشایی می‌کند و در شرق و غرب به فتوحاتی دست می‌یابد، اما آیا یافتن چنین جایگاهی به‌دلیل فتوحات اوست؟ خیر، مورخان او را سرور و پارسیان او را پدر می‌نامند. به‌جز اینکه کلاً دوره‌ هخامنشی در حافظه‌ تاریخی و روایی ایرانیان همیشه جایگاه برجسته‌ای داشته است ولی کوروش در رأس محبوب‌ترین و نام‌آورترین شاهان این سلسله قرار دارد؛ درحالی‌که کشورداری داریوش، قانونمندی و روشمندی حکومت او که همیشه الگویی برای اداره‌ کشورها بوده است، نتوانسته چنین جایگاهی را برای او فراهم آورد. کوروش بنا به شهادت اسناد تاریخی از خون‌ریزی پرهیز کرد. خوش‌اخلاق بود و باورهایش را بر قوم مغلوب تحمیل نکرد. روش او احترام به قوم مغلوب بود. او حتی به سپاهیان خویش سفارش می‌کرد که با سلاح وارد معابد نشوند. بن‌مایه‌ دیگری که در زندگینامه‌ کوروش جلب‌توجه می‌کند، دور شدن از تشریفات درباری و بزرگ شدن در محیط مردمی است.»

آموزگار با اشاره به استوانه‌ کوروش به‌عنوان کهن‌ترین سند کتبی از دادگستری و مراعات حقوق دیگران توضیح داد: «استوانه‌ کوروش نشانه‌ تساهل و تسامح با دیگران است. در بین هم‌دوره‌های او قتل و غارت و کشت و کشتار عادی تلقی می‌شد، اما در استوانه‌ کوروش هیچ فرمانی به قتل و غارت داده نشده و سخن او ساختن و فراخواندن رانده‌شدگان است. گروهی آن را به‌نوعی منشور حقوق بشر خوانده‌اند، درحالی‌که در آن مستقیماً سخنی از حقوق بشر به‌میان نمی‌آید، شاید دلیل آن است که کهن‌ترین سند کتبی از دادگستری و مراعات حقوق دیگران است و نشانه‌ تسامح و تساهل نسبت به دگراندیشان در آن دیده می‌شود.»

کپسول زمان

باستان‌شناس ایرانی و متخصص دوره‌ هخامنشی نیز در این نشست به موضوع «کوروش هخامنشی در اسناد و نوشته‌های بابلی» پرداخت و گفت کوروش، تنها استوانه‌ کوروش را ندارد بلکه اسناد دیگری هم دارد که بهتر است آنها را هم بشناسیم: «کوروش هخامنشی یک پادشاهی کوچک را در پارس باستان و در مرکز آن انشان با تصرف متصرفات ماد تا آناتولی گسترش داد و با بابل نو همسایه شد. او در ۵۳۹ پیش از میلاد بابل را فتح کرد و تاریخ را تغییر داد. بسیاری از مورخان تاریخ را به بعد و قبل از کوروش تقسیم کرده‌اند. اگر بخواهیم نمایی از بابل بعد از سقوط آشور را تصور کنیم، شهری بسیار بزرگ با جمعیت بسیار زیاد است که دو پرستشگاه مهم در این شهر قرار دارد. بعد از به‌دست آمدن استوانه‌ کوروش، دیدم که او در این استوانه مستقیم به زبان خودش سخن می‌گوید. ۱۹ سطر از این استوانه توسط کاهنان و از سطر ۲۰ توسط خود کوروش نوشته شده است. این استوانه در تپه‌ای به نام جمجمه توسط هرمز رسام در دیواری پشت بابل کشف شد.»

«شاهرخ رزمجو» افزود: «امروز تپه‌های عمران‌بن‌علی بخشی از تپه‌ها و دیواری است که بابل را احاطه کرده. هنری رابینسون کسی است که رمزگشایی از خط میخی را انجام می‌دهد و چیزهای دیگری که پیدا شد، به‌صورت امانت درازمدت در اختیار موزه‌ بریتانیا قرار دارد.»

او ادامه داد: «ساخت استوانه به‌عنوان کتیبه‌ پی‌بنا در میان رودان مرسوم بوده، به‌طوری‌که استوانه حاوی اطلاعات بنا را به‌صورت توپر و توخالی می‌ساختند و آن را در پی‌بنا جای می‌دادند و این استوانه آن اطلاعات را مانند یک کپسول زمان حفظ می‌کرده، که استوانه‌ کوروش از نوع توپر آن است. دو مدل متن در مورد کوروش وجود دارد؛ نخست متن‌هایی که درباره‌ کوروش سخن می‌گویند مانند استوانه‌ کوروش، رویدادنامه‌ نبونعید، روایت منظوم، پیشگویی دودمانی و آجرنوشته‌های اور و اوروک و دوم مجموعه‌ وسیعی از گل‌نوشته‌های اقتصادی، حقوقی، قراردادها، متن‌های دینی، ستاره‌شناسی و رصدی و… که عنوان کوروش به‌عنوان «شاه بابل، شاه جهان» در آنها ذکر شده است.»

کوروش در فرهنگ عبرانیان و یهودیان

سخنران بعدی نشست «کوروش هخامنشی از افسانه تا واقعیت: در پرتو اسناد و مدارک تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی» «جبرئیل نوکنده»، رئیس موزه‌ ملی ایران بود. او گفت: «اینجا (پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری) خانه‌ فرهنگ و تمدنی بزرگ به‌نام ایران است که سال‌های سال آثارش مورد پژوهش و استناد پژوهشگران فرهیخته‌ داخلی و خارجی بوده است که گوش جان به روایت صادقانه این آثار سپرده‌‌اند و آنها را برای ما بازگو کرده‌اند. این محققان همچنین بزرگ زنان و مردان ارزشمند و والامقام این سرزمین را برای ما معرفی کرده‌اند که هر یک در برهه‌ای از تاریخ شکوفایی آفریدند، چنانچه شهرت برخی از آنها چنان در جهان فراگیر گشته که به اعتراف بسیاری از صاحب‌نظران خارجی منشأ تفکر و حتی تغییر نگرش آنها شده است. به‌دلیل غنای فرهنگی شاید اغراق نباشد، اگر بگوییم هر روز می‌تواند روز پرداختن به یکی از شخصیت‌های تاریخ کهن و حتی معاصر ایران باشد.»

در ادامه «کامیار عبدی» عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی به تشریح موضوع «کوروش پارسی از نگاه عبرانیان» پرداخت و گفت کوروش در فرهنگ عبرانیان و یهودیان بسیار مهم است به‌نحوی که در شهر اورشلیم یک خیابان به‌نام کوروش نام‌گذاری شده است: «کوروش و در کنار او داریوش و خشایارشاه و … در فرهنگ عبرانیان و یهودیان جایگاه ویژه‌ای دارند و این به‌عهده‌ پژوهشگران است که افرادی با گرایش ایرانی را در میان آنها شناسایی کنند تا از داخل در برابر دولت اسرائیل که گرایش تندروی صهیونیست دارد، مراقب مواضع ایران و ایران تاریخی باشند.»

**

در نشست «کوروش هخامنشی از افسانه تا واقعیت: در پرتو اسناد و مدارک تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی»، هفت سخنرانی «کوروش در بستر زمان و مکان، ژاله آموزگار»، «کوروش هخامنشی در اسناد و نوشته‌های بابلی، شاهرخ رزمجو»، «کوروش پارسی از نگاه عبرانیان، کامیار عبدی»، «کوروش، پاسارگاد و اکتشافات باستان‌شناسی، علی موسوی»، «از چشم غربی: کوروش، دوستان و دشمنان یونانی او، مهرداد ملک‌زاده»، «کوروش، نقطه‌عطف تاریخ مدنی و شهریاری یک ملت، حکمت‌الله ملاصالحی»، «ضرورت ضبط شکل اصلی نام‌های هخامنشیان در پژوهش‌های تاریخی، احمدرضا قائم‌مقامی» انجام شد.

منابعی درباره کوروش

مهمترین منابع کلاسیک برای زندگانی کوروش، «هرودوت»، «گزنفون» و «کتزیاس» است. از مهمترین منابع شرقی هم می‌توان به رویدادنامه‌ معروف «نبونئید، شاه کلدانی» است که از کوروش شکست خورد و گزارش خود کوروش، «استوانه کوروش»، اشاره کرد. از میان منابع کهن، نوشته‌های «هرودوت» تا حدودی قابل‌اعتماد است و پژوهش‌های نوین باستان‌شناسی هم در پاره‌ای از موارد، گفته‌های او را تأیید می‌کنند. اما نوشته‌های «کتزیاس» جنبه‌ داستان‌سرایی و تفریح‌انگیز دارند و تقریباً در تمامی مواردی که هرودوت و کتزیاس درباره‌ واقعه‌ یکسانی صحبت کرده‌اند، گفته‌های آنان بسیار با هم اختلاف دارند و در مواردی که بتوان این اختلاف‌ها را از روی منابع دیگر بررسی کرد، گفته‌های کتزیاس نادرست است.

در میان کتاب‌های جدید اما می‌توان به منابعی چون «کوروش بزرگ» نوشته‌ «ژرار ایسرائل» با ترجمه‌ «مرتضی‌ ثاقب‌فر» اشاره کرد که از سوی انتشارات ققنوس منتشر شده است. این‌ کتاب‌ به‌ زندگی‌ و نقش‌ تاریخی‌ جذاب‌ترین‌ قهرمان‌ دوران‌ باستان‌ یعنی‌ کوروش‌، رهایی‌بخش‌ ملت‌ها، می‌پردازد.

«کوروش کبیر» نوشته‌ «صادق رضازاده شفق» انتشارات معین، «امپراتوری کوروش کبیر» نوشته‌ «موسی نثری همدانی» انتشارات کتاب پارسه، «کوروش و ماندانا» نوشته‌ «مادلن دو اسکودری» با ترجمه «کیومرث پارسای» از سوی گسترش فرهنگ، «کوروش کبیر» نوشته‌ «رضا شعبانی» از سوی نشر پارمیس و کتاب «کوروش خورشید ایران زمین» نوشته‌ «گی راشه» با ترجمه‌ «محمد مجلسی» انتشارات دنیای نو برخی منابع جدیدتر درباره‌ کوروش است./پیام ما