زعفران و مولفه‌های توسعه پایدار روستایی

اخبار سبز کشاورزی؛ نخستین زعفران زارها به وسیله ایرانیان تبعید شده توسط معاویه در نواحی شام دایر شدند. در سال 1398، ایران با تولید سالانه ۳۳۰ تن و صادرات ۲۸۰ تن از این محصول بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادر کننده زعفران در دنیا و در همین سال، چین بزرگترین واردکننده زعفران جهان بوده است.

استان‌های خراسان رضوی و جنوبی با سهم ۸۵ درصدی، بیشترین سهم در تولید زعفران ایران را داشته و زعفران قاینات به لحاظ کیفی شهره جهانی دارد. آنچه تاکنون، بیشتر از زبان کارشناسان و عموم مردم در خصوص زعفران بیان شده، موضوعات مربوط به تولید، فروش و صادرات آن بوده و به عبارتی به زعفران صرفا به دیده یک محصول نگریسته شده، حال آنکه زعفران نماد یک فرهنگ بوده و به عبارتی زعفران نشانگر یک مفهوم است تا یک محصول. مفهومی که به عنوان حلقه وصل، نقش خود را در پایداری اجزای توسعه پایدار کشاورزی در روستاهای استان خراسان جنوبی، مهد قنوت و قنات و قناعت به خوبی ایفا نموده است. این مقاله قصد دارد تا از این منظر به نقش بی بدیل زعفران بپردازد.

مفهوم و اجزای توسعه پایدار

اصطلاح توسعه پایدار به صورت وسیع بعـد از گـزارش کمیـسیون برانتلنـد تحـت عنـوان آیندة مشترک ما در اجلاس ریو 1992 میلادی مطرح شـد. توسعه پایدارتغییری مهم در فهم رابطه انسان و طبیعت و انسان‌ها با یکدیگر است. این مسئله با دیدگاه دو قرن گذشته انسان که بر پایه جدایی موضوعات محیطی و اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته بود در تضاد است. توسعه پایدار، محل تلاقی جامعه، اقتصـاد و محیط زیست است.

مفهوم توسعه پایدار، حاصل رشد و آگاهی از پیوندهای مابین مشکلات محیطی و موضوعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. اگر توسعه پایدار را به سقفی تشبیه کنیم که روی پنج پایه استوار است، این پایه‌ها عبارتند از سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، سرمایه مالی، سرمایه طبیعی (زیست محیطی) و سرمایه فیزیکی (نمودار شماره یک).

نقش زعفران در ارتقای سرمایه های توسعه پایدار در خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی، در شرق کشور با میانگین بارندگی حدود 130 میلیمتر در سال، رتبه اول تولید محصولات باغی زرشک و عناب و رتبه دوم تولید زعفران و پنبه را در سطح ایران داراست. در این استان، زعفران تنها یک محصول و منبع درآمد به شمار نمی آید بلکه شکل دهنده یا قوام دهنده بسیاری از ساختارهای مستحکم و با اصالت اجتماعی و فرهنگی است که در طول سالیان دراز در این منطقه شکل گرفته است. محصول زعفران بر مولفه های توسعه روستایی اثرگذار بوده و تقویت و پایداری بیشتر آنها را به دنبال دارد که به طور مختصر به آن می پردازیم:

الف. سرمایه انسانی (Human Capital): ارتقای مهارتهای (Skills) کشاورزان در خصوص پرورش زعفران در شرایط سخت از قبیل خشکسالی و سرمازدگی، گنجینه ای از دانش بومی (Native Knowledge) زعفراکاران را که حاصل بردباری و سخت‌کوشی می باشد، فراهم نموده است که میتواند به عنوان روشهای پراثر و کم هزینه در مدیریت آب و خاک به حساب می آید.

ب. سرمایه اجتماعی و فرهنگی (Social & Cultural Capital): سرمایه اجتماعی به مثابه‌ نوعی کاتالیزور در مناسباتِ بین افراد، ایفای نقش می‌کند؛ یعنی در عینِ تسهیل‎کنندگیِ مناسبات، چسبندگی هم ایجاد می‎کند؛ در زمان کاشت، داشت و برداشت زعفران زمینه حضور اعضای خانواده و روستا، در کنار هم فراهم شده و این حضور اجتماعی در دنیای صنعتی و ماشینی امروز، بواسطه زعفران تقویت می شود.

به عنوان مثال زعفران چینی در صبح زود و زعفران پاک کردن ( جداسازی کلاله از سایر بخشها) در شبها جمعی صمیمی با محوریت کار و تلاش و بدور از تشریفات امروزی را دور هم جمع می نماید. این حضور اجتماعی، فرصتی بی بدیل را برای آگاهی روستاییان از مشکلات همدیگر و رفع آن فراهم می کند (اشکال 1 تا 3). زعفران مبین و رشد دهنده فرهنگ سخت کوشی، تلاش دسته جمعی، درستکاری، احترام به سلامت مردم و حفظ کیفیت محصول از طریق کاربرد کود دامی بجای کاربرد سموم و کودهای شیمیایی در خراسان جنوبی می باشد. زعفران تنها محصولی است که برداشت آن همزمان با اذان صبح و وقت سحر و مقارن با وقت نماز بوده و این موضوع معنویت کار را دوچندان می نماید.

شکل 1. چیدن گل زعفران توسط زنان روستا

شکل 2. پاک کردن زعفران (جداسازی کلاله) از سایر قسمتهای زعفران توسط زنان روستا در شب

شکل 3. پاک کردن زعفران (جداسازی کلاله) از سایر قسمتهای زعفران توسط اعضای خانواده در شب

ج. سرمایه مالی (Financial Capital): زعفران گرانترین ادویه جهان است اما بخشهای مختلف تشکیل دهنده این محصول (کلاله، پرچم و گلبرک)، استفاده های متنوع دیگری نیز دارد که هرکدام میتواند به عنوان منبع درآمد برای کشاورزان به شمار آید. به عنوان مثال: کلاله سرخ رنگ زعفران به صورت پودر شده در تهیه کیک، ژله، شیرینی و بستنی. پرچم زرد رنگ آن به عنوان پودر در تهیه سوپ و شیرینی و گلبرگ بنفش رنگ زعفران در رنگ آمیزی طبیعی پارچه ها کاربرد دارد. ماده رنگ دهنده زعفران، کروسین نام دارد. از زعفران در صنعت برای رنگ آمیزی ابریشم و نخ … استفاده می‌شود که البته در صنایع قالی و یا فرش هایی که از رنگ طبیعی استفاده میشود، معمولاً ارزش محصولات بسیار بالا می باشد. البته فروش پیاز تکثیری نیز از منابع درآمدی دیگر به حساب می آید.
د- سرمایه طبیعی یا زیست محیطی (Natural Capital): وقتی در زمینی پیاز زعفران کاشته شود، در طول سالهایی که پیاز در دل خاک است، خودش را تکثیر می کند و این پیاز میتواند به زمینهای دیگر منتقل و توسعه مزارع زعفران را به دنبال داشته باشد. از برگ زعفران به منظور علوفه دام استفاده میشود. علوفه زعفران، از نظر ارزش غذایی بالاتر از کاه غلات و پایین تر از یونجه است. برگ خشک زعفران را میتوان به عنوان یک علوفه باکیفیت و با قابلیت هضم متوسط برای نشخوارکنندگان در نظر گرفت. استفاده از برگ زعفران به عنوان علوفه دام، فشار دام بر مراتع را کاهش و باعث حفظ بیشتر این سرمایه طبیعی خواهد شد.

منابع و مآخذ:
. ابریشمی، م، ح، 1376. زعفران ایران، شناخت تاریخی و فرهنگی و کشاورزی، چاپ اول، مشهد. انتشارات آستان قدس رضوی. 892 صفحه.
. زاهدی، ش و غ. نجفی. 1385. بسط مفهومی توسعه پایدار. فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 10، شـماره 4، زمسـتان 1385، ص43 تـا 76.

Goodwin, N. R. (2003). Five Kinds of Capital: Useful Concepts for Sustainable Development Tufts University. Global Development and Environment Institute Working Paper. No. 03-07. 13 Pages.

عضو هیات علمی (استادیار) موسسه آموزش و ترویج و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان جنوبی

غلامرضا هادربادی