ناکارآمدی‌های طرح توسعه کشت زیتون

اخبار سبز کشاورزی : طرح توسعه کشت زیتون که از چند دهه قبل با هدف تولید روغن، در کشور اجرا گردید، عملا در بسیاری از مناطق کشت‌شده بازدهی لازم را نداشت که به نظر می‌رسد علت عمده آن، اجرای عجولانه و بدون مطالعات و تحقیقات کافی طرح بود؛ چرا که لازم بود تا مناطق جغرافیایی کشت و توسعه زیتون به‌درستی شناسایی و ارقام مناسب برای هر منطقه نیز در نظر گرفته شود.

ضمن اینکه بسیاری نکات فنی دیگر نیز که در این زمینه موثر هستند در اجرای این طرح لحاظ نشده‌اند.

در گفت‌وگو با ابراهیم دستکار، دکترای فیزیولوژی و اصلاح درختان میوه و متخصص زیتون، موضوع را مورد بررسی بیشتر قرار دادیم:

نبود مطالعات لازم در طرح توسعه کشت زیتون

ابراهیم دستکار، دکترای فیزیولوژی و اصلاح درختان میوه و متخصص زیتون می‌گوید: درخت زیتون از خانواده اولئاسه و از درختان همیشه سبز متعلق به اقلیم مدیترانه‌ای است. یک درخت تک‌پایه است؛ یعنی به این شکل نیست که درخت نر و ماده جدا از هم باشند بلکه روی هر درخت، گل ‌نر و گل کامل وجود دارد.

وی در مورد مشکلاتی که در طرح طوبی یا همان طرح توسعه کشت زیتون اتفاق افتاده و باعث گردید تا در بسیاری از مناطق، درختان کشت شده باردهی لازم را نداشته باشند، گفت: به نظر می‌رسد که مطالعه کافی قبل از اجرای طرح طوبی انجام نشده است.

در واقع اتفاقی که در این طرح رخ داده این بود که متاسفانه به‌جای این‌که یک طرح کامل و جامع و براساس مطالعات و در نظر گرفتن همه جوانب کار باشد، ابتدا طرح را اجرا کرده‌و بعد به فکر مطالعه آن افتاده‌اند. دستکار توضیح داد: وقتی قرار است زیتون برای یک منطقه جدید توصیه شود، ابتدا باید وضعیت دقیق اقلیمی، خاک و دیگر فاکتورهای منطقه را بررسی و با نیازمندی‌های زیتون تطبیق داده تا به نتیجه درستی منتهی شود. اول این‌که آیا منطقه موردنظر برای کشت زیتون مناسب است یا نه؟ و در مرحله بعد اگر منطقه برای کشت گیاه هدف ما که زیتون است، مناسب بود، باید ارقام و واریته‌های مناسب آن و نیز شیوه کشت را مشخص، و دیگر تمهیدات لازم را به خوبی در نظر گرفت تا بتوان به نتیجه مناسبی دست یافت.

اما در طرح طوبی، به صورت وارونه عمل شد؛ یعنی بدون این‌که مطالعات کافی صورت بگیرد و بدون در نظر گرفتن نکات فنی کشت زیتون را ترویج و به هر شکلی سعی در قانع کردن کشاورزان برای کشت زیتون داشتند.

این متخصص باغبانی افزود: متاسفانه در این طرح نیازهای اقلیمی و زیستی زیتون، مانند دمای مناسب برای مراحل مختلف رشد و نمو، مقدار آب مورد نیاز و درجه شوری خاک و شناسایی و معرفی ارقام مناسب برای هر منطقه و بسیاری از نکات فنی دیگر در نظر گرفته نشد. نتیجه این شد که در بسیاری از مناطق که توسعه کشت زیتون، فقط می‌توان گفت که درختان کشت شده کارکرد فضای سبز را دارند.

دستکار در ادامه توضیح داد: مسائل مختلفی باعث شده که در بسیاری از مناطق زیتون کشت‌شده بارور نبوده یا باروری کمی دارند.

مساله اول این است که متاسفانه در زمان توزیع نهال، تولیدکننده نهال بخش خصوصی، به دلیل نداشتن اطلاعات کافی از ارقام مورد نیاز برای هر منطقه یا به دلیل سوءاستفاده از نبود نظارت کافی توسط کارفرما، ارقام متنوعی را در اختیار کشاورز و باغدار قرار داده و ما شاهد این مشکل هستیم که در یک باغ ، گاهی انواع و اقسام ارقام وجود دارد که بسیاری از آنها مناسب آن اقلیم نیست.

زیتون گیاهی دگرگشن است؛ به این معنی که یک درخت با دانه گرده درختی دیگر بارور و این باروری و انتقال دانه گرده توسط باد انجام می‌شود. این مساله باعث تنوع ژنتیکی بسیار بالایی در طول سالیان زیاد در این‌گونه شده، به‌طوری که تاکنون در دنیا بیش از ۲۰۰ رقم برای آن ثبت شده است. هر کدام از این ارقام دارای ویژگی‌های خاص بوده و احتیاجات اقلیمی، خاک، تغذیه و مدیریت آن‌ها متفاوت است.

حال در نظر بگیرید که در طرح طوبی کشاورزی که کمترین آشنایی با زیتون داشته است، به دلیل نبود نظارت و برنامه‌ریزی درست، انواع و اقسام ارقام را در باغ خود کاشته که هرکدام از آنها دارای خصوصیات متفاوتی است.. مدیریت چنین باغی، حتی برای یک زیتون‌کار حرفه‌ای نیز سخت می‌شود، چه برسد به یک زیتون‌کار کم‌تجربه یا بی‌تجربه!

عوامل متعدد تاثیرگذار روی باروری

این متخصص علوم باغبانی در ادامه می‌گوید: باروری و تولید میوه در زیتون به عوامل متعددی بستگی دارد. با این‌که زیتون درختی تک‌پایه است؛ اما اساسا درختی «خود ناسازگار یا نیمه خود‌سازگار» است؛ یعنی گرده لازم برای باروی را از درختان دیگر می‌گیرد. اگرچه معدودی ارقام نیمه‎خودسازگار هم دارد. در ارقام خود ناسازگار گل‌های ماده از گل‌های گرده‌زای خود درخت بارور نمی‌شوند و باید گرده را از درختان دیگر دریافت نماید.

به همین دلیل وقتی اقدام به کشت یک باغ زیتون می‌شود، باید این مسئله را در نظر داشت که ارقام گرده‌زای مناسب نیز در کنار رقم یا ارقام اصلی در باغ وجود داشته باشد. به‌صورتی که ابتدا باید با توجه به شرایط یک منطقه، رقم مناسب را انتخاب کرده سپس رقم گرده‌زای مناسب آن را نیز شناسایی کرده و در میان درختان کشت نمود.

رقمی که برای گرده‌افشانی انتخاب می‌شود باید از هر نظر با رقم اصلی سازگاری داشته باشند. مثلا سازگاری دانه گرده، زمان باز شدن گل، و هم‌زمانی رها شدن دانه گرده توسط رقم گرده‌دهنده و آمادگی مادگی برای باروری در رقم اصلی، زمان مناسب برای گرده‌افشانی گل‌ماده و … و حتی یکسان بودن نیازهای مدیریتی و باغبانی هر دو رقم باید در نظر گرفته شود. اما متاسفانه در طرح طوبی این مسئله لحاظ نشده است.

اتفاق دیگری که در طرح طوبی افتاد آن بود که شناسایی گرده‌دهنده مناسب برای هر رقم در هر منطقه به‌خوبی و درستی مطالعه نشده است(ضمن اینکه در برخی مناطق رقم اصلی نیز به‌خوبی شناسایی و کشت نشده است). این مساله در تولید غیراقتصادی و کاهش عملکرد زیتون در مناطق مورد بحث نقش بالایی دارد.

حساسیت‌های دمایی زیتون

دستکار در ادامه می‌گوید: مساله بعدی در باروری و تولید عملکرد اقتصادی در زیتون، توجه به نیازهای دمایی آن در چند مقطع حساس رشد و نموی این گونه است. یکی از این مقاطع دمای زمستانه برای تامین نیاز سرمایی برای تشکیل مناسب گل است. زیتون بسته به رقم به ۲۰۰ تا ۱۲۰۰ ساعت دمای زیر ۱۰ درجه سانتی‌گراد زمستانه برای تشکیل اندام گل نیاز دارد که در صورت تامین نشدن تعداد ساعت مورد نیاز یک رقم، درصد تشکیل گل کاهش می‌یابد. از طرفی دمای بالا در زمان تشکیل گل، باعث می‌شود که نسبت تولید گل نر به گل کامل بالاتر برود یا به‌عبارتی گل‌های بارور کمتر شود که این مساله روی عملکرد نهایی تاثیر منفی می‌گذارد.

مقطع حساس دیگر از نظر دمایی در عملکرد زیتون، مرحله گرده‌افشانی و لقاح است که دمای مطلوب آن بین ۲۵-۲۲ درجه سانتی‌گراد است. وقتی دما بالاتر از این محدوده باشد، عمر دانه گرده و نیز عمر مادگی‎ گل پایین آمده و تشکیل میوه به‌خوبی صورت نخواهد گرفت. به‌ویژه در مناطق گرم و جنوبی کشور که توسعه زیتون اجرا شده است، از این ناحیه آسیب جدی می‌بیند به‌طوری که در برخی از مناطق میوه بسیار جزئی تشکیل می شود.

دستکار عنوان کرد: مسائلی از این دست می‌تواند روی میوه‌دهی تاثیرگذار باشد و درواقع علت ثمر ندادن درخت در برخی مناطق به این دلایل است و لقاح به خوبی صورت نمی‌گیرد که در این شرایط عملکرد، صفر یا بسیار پایین خواهد آمد.

هدف تولید روغن محقق نشد

این متخصص فیزیولوژی و اصلاح درختان میوه و فعال عرصه باغبانی، با اشاره به اینکه هدف از توسعه کشت زیتون، تولید روغن بوده، گفت: در بحث روغن نیز، دو پارامتر مطرح است؛ یکی درصد روغن و عملکرد آن و دیگری کیفیت روغن استحصال شده است.

دستکار توضیح داد: تشکیل روغن در میوه زیتون نیز پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد. مثلا اگر در زمان تجمع روغن در میوه، دمای شبانه بالا باشد، به‌دلیل افزایش تنفس، تجمع روغن کاهش و درصد روغن پایین می‌آید. در مناطق گرم به‌دلایلی که در بالا ذکر گردید در وهله اول عملکرد تولید میوه پایین خواهد بود و در مرحله بعد چون دمای شب در زمان تجمع روغن بالا است، عملکرد تولید روغن نیز کمتر می‌شود.

از طرفی، در چنین شرایطی کیفیت روغن تولید شده نیز پایین می‌‌‌آید. بسیاری از اسیدهای چرب مفید مانند اولئیک اسید که مشخصه مرغوبیت روغن زیتون بوده و حتی باعث شده است که برای روغن زیتون خاصیت دارویی عنوان کنند، در این گونه اقلیم‌ها یا تولید نمی‌شود یا نسبت آن پایین است؛ بنابراین عملکرد پایین، درصد روغن پایین و کیفیت روغن نیز پایین است.

اگرچه هدف طرح طوبی تامین روغن و خودکفایی در این زمینه با روغن باکیفیت زیتون بود، اما به دلیل موانعی که در بالا ذکر گردید درنهایت کشاورزان از روغن‌گیری منصرف شده و زیتون را برای تهیه کنسرو استفاده می کنند.

کاهش کیفیت کنسرو

وی اضافه کرد:‌مشکل کیفی دیگری که در تولید زیتون در مناطق گرم جنوب و شرق کشور وجود دارد، نسبت بالای هسته به گوشت در میوه است. علاوه‌بر این، گوشت میوه از لطافت و جذابیت کافی برخوردار نمی‌باشد. در نتیجه کنسرو مناسبی هم از زیتون این مناطق حاصل نمی‌شود. یعنی حتی این راهکار و تغییر هدف هم سود مناسبی نصیب کشاورز نمی‌کند.

فروش زیتون نامرغوب به نام زیتون طارم، رودبار و منجیل

دستکار عنوان کرد: در نتیجه عواملی که ذکر شد، در حال‌حاضر شرایطی پیش آمده که کنسرو زیتون از مناطق جنوبی به شهرهایی مانند طارم، رودبار و منجیل می‌رود و تحت‌نام زیتون این مناطق به بازار عرضه می‌شود. بعد مردم این کنسروهای کم‌کیفیت را خریداری می‌کنند و از کیفیت آن راضی نیستند. علاوه‌بر اینکه بستری برای سوءاستفاده افراد سودجو و متقلب ایجاد شده است، به اعتبار زیتون کشور نیز آسیب می‌رسد و زیتون مرغوبی که در برخی مناطق تولید می‌شود نیز زیر سئوال می‌رود.
شاید بهتر آن بود که به جای توسعه عجولانه زیتون در مناطق نامناسب کشور، آن را در مناطق مستعد توسعه می‌دادند و حمایت‌ها را به سمت این مناطق می‌بردند تا کشور از منافع آن بهره‌مند شود. مناطقی که در طول سال‌ها مردم آن با کشت زیتون آشنا هستند و پیچیدگی‌های تولید را نیز می‌شناسند و آن را برای تولید محصول باکیفیت به کار می‌گیرند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت-شماره ۲۶۲- سال ۱۴۰۱