درختان سنجد، بهترین کود بیولوژیک فعال

چندی پیش بود که رئیس مؤسسه تحقیقات خاک و آب کشور نسبت به کم‌ مصرفی کود و فقر خاک‌های کشاورزی به لحاظ مواد مغذی هشدار داد. ایشان میزان کود مورد نیاز اراضی کشاورزی کشور را سالانه حدود ۵ میلیون تن اعلام کرد که نزدیک به ۴.۵ میلیون تن آن را کودهای نیتروژنی، پتاسه و فسفاته تشکیل می‌دهد.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی به نقل از سپهر کشاورزی؛ وی اظهار داشت میزان فسفر حدود ۷۰ درصد خاک‌های کشاورزی، کمتر از حد بحرانی است و این عدد در مورد پتاسیم نیز حدود ۵۰ درصد است.

باید گفت گذشته از آسیب های زیست محیطی ناشی از مصرف بی رویه کودهای شیمیایی، آلودگی ها و بعضاً برگشت میوه و محصولات صادر شده (بدلیل آلودگی بیش از حد استاندارد محصولات) اتلاف بودجه دولتی و … مشخص نیست استفاده اصولی و کارشناسی شده، از این حجم کود توسط کشاورزان انجام می شود یا خیر؟

یا آیا تمام کشاورزان، تمکن مالی و توان خرید و کوددهی اراضی خود، حتی با وجود سوبسید! را دارند یا خیر؟ و یا اگر دارند، آیا از لحاظ فنی مجاب شده اند که انجام دهند؟ و ده ها سوال اینچنینی ….

می دانید که کمبود نیتروژن (N) یکی از عوامل محدود کننده اصلی رشد و تولید در گیاهان است و تأثیر قابل‌توجهی بر تولید زیست توده گیاهی دارد. علی رغم مزایای بسیار اما استفاده بی رویه از کودهای نیتروژن باعث آلودگی محیط زیست می شود. شسته شدن نیترات (NO3-) از خاک باعث آلودگی آب های زیرزمینی می گردد، از سویی گازهایی مانند اکسید نیتروژن (N2O) تولید شده از نیترات زدایی، منجر به گرم شدن کره زمین و آلودگی هوا می شود و این آلودگی ها می تواند مشکلات متعددی برای سلامت انسان و خطرات زیست محیطی ایجاد کند.

مصرف بی رویه کودهای فسفاته نیز می تواند، سبب بروز معضلات و مشکلاتی گردد، کارشناسان معتقدند: "پرداخت یارانه به کودهای نیتروژنه و فسفاته باعث شده بیش از ۹۰ درصد کودهای مصرفی در مزارع گندم کشور صرفاً به این نوع کودها اختصاص یابد و کشاورزان از کودهای مورد نیاز محصول، مانند روی غافل بمانند، با مصرف غیراصولی کودهای فسفاته، غلظت اسید فیتیک، در گندم های تولیدی افزایش یافته که این امر مانع از جذب کلسیم، منیزیم، روی و آهن در دستگاه گوارش شده و سلامت انسان به مخاطره میافتد.

کشت و کار سنتی مبتنی بر استفاده از کودهای شیمیایی، بدلیل آلوده کردن محیط زیست و همچنین اثرات باقی مانده آنها در ترکیبات گیاهی، از کارآیی محدودی در کشاورزی برخوردار هستند، بنابراین توجه بسیاری به استفاده از سیستم های کشاورزی ارگانیک معطوف گردیده و کودهای بیولوژیک بعنوان رکن اصلی کشت ارگانیک معرفی و مورد توجه قرار گرفته اند.

یکی از مهمترین انواع کودهای بیولوژیکی تلقیح قارچ های میکروریز است، این قارچ ها از طریق افزایش جذب عناصر غذایی، مدیریت بهتر آب در گیاه و افزایش مقاومت گیاه به عوامل بیماریزا و … توسط ریشه منجر به افزایش رشد، افزایش عملکرد و حتی سبب افزایش میزان ماده مؤثره یا اسانس در گیاهان دارویی می شوند، حتی ساخت اسانس در گیاهان معطره وابستگی زیادی به میزان فسفر معدنی موجود در گیاه دارد و قارچ های میکروریز مناسب ترین ریزجانداران موجود برای افزایش فسفر برای گیاهان هستند.

از سویی محدودیت منابع آب و کاهش بارندگی در کشور، توجه بیشتر به گیاهان بومی بویژه انواع مقاوم به خشکی و شوری، را طلب می کند. یکی از این گیاهان که از مفیدترین گیاهان دارویی است و با ایجاد همزیستی، نقش ارزشمندی دارد، درخت سنجد است.

ایجاد همزیستی درختان سنجد در افزایش تولید و حتی افزایش اسانس در مزارع گیاهان دارویی، بعنوان کود زیستی سالیان زیادی است که در قالب احداث بادشکن، ثابت و نقش مهمی ایفا می کنند، با احداث بادشکن پیرامون مزارع، باغ ها، زمین های کشاورزی و حتی دیمزارها، می توان به راحتی از استفاده بیرویه کودهای شیمیایی جلوگیری و بر معضلات زیستی فائق آمد.

چندسال قبل مرکز غذا و مولکول های زیستی، دانشگاه ملی تایوان، سنجد را بعنوان یک کود بیولوژیک عامل فعال زیست محیطی و بسیار مؤثر معرفی کرده است.

کاشت گونه‌های تثبیت‌کننده نیتروژن، در اراضی کم بازده، یا کاشت آن‌ها در کنار محصولات دیگر در قالب بادشکن، یک روش معمول برای افزایش تولید و افزایش بهره‌وری است. ریزجاندار تثبیت کننده نیتروژن مولکولی بنام فرانکیا، با گونه سنجد در خاک خشک، شنی و فقیر از عناصر غذایی، ایجاد همزیستی می کند. سنجد با ریشه های جانبی، می تواند تعداد بسیاری ندول (rhizobia ) تولید کند و با تثبیت ازت سبب حاصلخیزی خاک گردد.

درختان سنجد علاوه بر افزودن مقدار قابل‌توجهی مواد آلی و ازت به خاک، بخصوص از طریق ریزش برگ‌ها، از نظر اقتصادی بسیار حائز اهمیت است، خصوصاً در خاک‌های فقیر و فرسوده.

در آمریکا، کانادا، چین، مصر، تونس، آرژانتین، یمن و … از گونه سنجد بعنوان بادشکن چندمنظوره در اطراف مزارع، بمنظور حفاظت از زمین‌های زراعی، افزایش تولید محصول، کاهش مصرف آب آبیاری و … استفاده شایانی می‌شود.

ازطرفی درختان سنجد با ایجاد همزیستی با درختان ازت دوستی مانند گردو سبب افزایش محصول گردو از لحاظ کمی و کیفی میگردند و حتی در موفقیت ایجاد همزیستی با گونه های چوبده نیز گزارشاتی آمده است.

شاید جالب باشد به این نکته اشاره شود که گیاه‌شناسان ۱۹۰ گونه از گیاهان که قادر به تثبیت ازت هوا هستند را ثبت کرده اند که درخت سنجد جزو برترین های این گروه است.

در بحث سلامت محصول، بویژه باقیمانده نیترات، کادمیوم، سرب، آرسنیک و کاهش عناصر سنگین نیز نقش بادشکن های سنجدی، در حوزه بیولوژیک خاک، قابل تأمل و بسیار چشمگیر است، تا جایی که به بادشکن ها، سدهای زیست- زمین شیمیایی مؤثر در کنترل پراکنش آلاینده ها و یون های غیرآلی گفته می شود.

یکی از کارهای تحقیقاتی مهم در این راستا، جنگلکاری با استفاده از درختان (N2-fixing) (NFTs) بعنوان گزینه ای زیست محیطی در احیاء خاک مزارع شور در پایین دست رودخانه آمودریا ازبکستان، برای دستیابی به وضعیت حاصلخیزی خاک های شور درجهت افزایش راندمان محصول و سود کشاورزان بوده است.

نتیجه اینکه جنگلکاری با گونه های درختی تثبیت کننده N2 مانند رشد اکتینوریزال گونه سنجد و بقولات R. pseudoacacia مزایای زیست محیطی و اقتصادی زیادی دربرداشت ازجمله:

(۱) افزایش رشد نونهال ها و کمک به سیستم خاک-گیاه از طریق افزایش تثبیت N2 .

(۲) افزایش ظرفیت تولیدی مناطق تخریب شده، با تولید مقادیر زیادی زیست توده که بعنوان چوب سوختی یا خمیر کاغذ استفاده شد.

(۳) بهبود تغذیه دام ها، با تکمیل خوراک رایج و با کیفیتی خوب و ارزان.

(۴) کاهش فشار بر چراگاه های طبیعی و مراتع منطقه.

دومین تحقیقات مشابه، در منطقه خوارزم ازبکستان، کشت های آبی، تحت تأثیر درجات مختلف شوری و هیدرومورفی خاک قرارگرفته بود. تغییر اقلیم، خشکسالی، فرسایش، آلبیدو، تبخیر شدید و … منجر به خشک شدن دریای آرال و بیابان زایی منطقه مجاور شد و بستر خشک دریای آرال، به یکی از منابع اصلی فعال باد و کانون فرسایش تبدیل گردید.

در نتیجه درختان بصورت بادشکن، در مرزهای مزرعه و در امتداد کانال ها، در مناطق کشاورزی خوارزم ترویج شد، درختان سنجد، عمدتاً برای انجام عملکردهای زیست محیطی، تثبیت ازت و بهبود فسفر خاک، بعنوان یک کود بیولوژیک و مؤثر با حفاظت از مزارع زراعی و جلوگیری از بیابان زایی، در حاشیه واحه خوارزم کاشته شدند.

در سومین تحقیقات که توسط جان لامرز و پل جی. دانشگاه بن آلمان، مرکز تحقیقات توسعه (ZEF) انجام شده، تثبیت بیولوژیکی نیتروژن توسط درختان سنجد، البته بسته به سن درختان، از ۵۹ تا ۴۷۵ کیلوگرم در هکتار گزارش گردیده است که ثابت شد، درختان سنجد بعنوان یک منبع مهم کود زیستی تجدید پذیر می توانند به احیاء و حاصلخیزی خاک کمک کنند.

یکی دیگر از ویژگی های درختان سنجد، تحمل به شوری است که به کشاورزان حوضه دریاچه ارومیه (همانند تجربه موفقی که در اراضی مجاور دریاچه آرال انجام شد) می توان پیشنهاد داد که بعنوان کشت جایگزین و بعنوان گونه ای چندمنظوره در تولید میوه و علوفه- چوب سوختی و خمیر کاغذ و … مبادرت به کاشت نمایند و با هدف جلوگیری از ریزگردها و فرونشست زمین نیز می توان بطور مؤثر از آن بهره برد که سبب حاصلخیزی خاک، رونق دامداری و مرتعداری استان و نهایتاً منجر به کاهش فشار بر مراتع خواهد شد. جنگلکاری با سنجد می تواند به ترسیب کربن نیز از دیدگاه اکولوژیکی واقتصادی کمک کند.

پیشنهاد دوم اینکه، مؤسسه تحقیقات خاک کشور همانند تهیه دستورالعمل مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک، یا در راستای همکاری در طرح کلان الگوی کشت، درخصوص معرفی و نقش گونه سنجد بعنوان تثبیت کننده ازت، نیز ورود پیدا کنند یا اگر قبلاً انجام گردیده، در ارائه نتایج و مزایای آن به کشاورزان همت گمارند، چرا که از خارج شدن و حیف و میل شدن میلیاردها تومان ارز از کشور جلوگیری خواهد شد.

پیشنهاد سوم، طرح چندمنظوره استفاده از گونه سنجد (بعنوان تثبیت کننده ازت) در قالب توسعه بادشکن ها، بعنوان یک کود بیولوژیک و بسیار مؤثر، در افزایش راندمان محصول در طرح پایش سلامت محصولات و مدیریت بیولوژیک تغذیه باغات، خصوصاً نقشی که اینگونه درختان در طرح هایی چون طرح ۴۶۰۰۰ هکتاری دشت سیستان می توانند ایفا نمایند، توصیه گردد طبق تجارب موفق کشورهای پیشرو، احداث بادشکن ها با گونه سنجد با تحقق کشاورزی ارگانیک، راهکاری مؤثر در تبیین رویکردهای تلفیقی برای سلامت جامعه و دستیابی به امنیت غذایی کشور است.

وحیدرضا شادفر- کارشناس ارشد منابع طبیعی