چرا دوران کشاورزی سنتی و فشرده به پایان رسید؟
از انقلاب سبز تا امنیت غذایی: معرفی جامع سیستم‌های کشاورزی پایدار
راهکار مقابله با بحران خاک، آب و تنوع زیستی چیست؟ با ۸ نمونه برتر از «سیستم‌های کشاورزی پایدار» جهانی آشنا شوید
در طول یک قرن گذشته، بخش کشاورزی شاهد تحولاتی عظیم بوده است. «انقلاب سبز» در نیمه دوم قرن بیستم، با وعده حداکثر محصول‌دهی در محصولاتی چون گندم، ذرت و برنج، ما را از کشاورزی سنتی به سمت کشاورزی فوق فشرده سوق داد.
اخبار سبز کشاورزی؛ این مدل تولید، بر پایه مکانیزاسیون سنگین، خاک‌ورزی شدید و استفاده بی‌رویه از کودها و سموم شیمیایی بنا شده بود.
اما نتایج این رویکرد فشرده، چندان هم رضایت‌بخش نبود. فرسایش بی‌امان خاک، شور شدن زمین‌ها، فشردگی لایه‌های زیرین و از دست رفتن شتابان تنوع زیستی، امروز به تهدیدی جدی برای امنیت غذایی جهانی و پایداری منابع طبیعی تبدیل شده است.
بیشتر بخوانید:راز موفقیت کشاورزی هلند: درس‌هایی برای ایران
اکنون، جامعه کشاورزی در آستانه یک تحول جدید قرار دارد؛ تحولی که به دنبال مدرنیزه کردن همان روش‌های سنتیِ ریشه‌دار است تا با حفظ منابع، نیازهای غذایی جمعیت رو به رشد را تأمین کند. اینجاست که اهمیت سیستم‌های کشاورزی پایدار بیش از هر زمان دیگری به چشم می‌خورد.
۸ ستون کلیدی در ساختار سیستم‌های کشاورزی پایدار
خوشبختانه، امروزه الگوهای متعددی برای اجرای کشاورزی پایدار وجود دارد. هرچند ممکن است تفاوت‌هایی میان این روش‌ها دیده شود، اما همگی در یک هدف مشترک‌اند: به‌کارگیری بهینه خاک، آب و سایر نهاده‌ها.
برای تحقق این تغییر پارادایم، کشاورزان باید خود را با دیدگاه‌های جدید تطبیق داده و مناسب‌ترین روش را بر اساس شرایط محلی خود انتخاب کنند.
در ادامه، هشت نمونه از مهم‌ترین سیستم‌های کشاورزی پایدار معرفی شده‌اند:
۱. کشاورزی فشرده پایدار (Sustainable Intensification)
هدف اصلی این رویکرد، افزایش میزان تولید محصول با حداقل تأثیر منفی بر محیط‌زیست و ارتقاء سطح زندگی کشاورز است. این روش تأکید خود را بر موارد زیر می‌گذارد:
- بهره‌وری بالا: استفاده از محصولات پربازده و نژادهای دامی اصلاح‌شده.
- بازدهی بهینه: به‌کارگیری تکنولوژی‌های دقیق کشاورزی برای مصرف بهینه منابع (آب، کود و انرژی).
- کاهش ضایعات: به حداقل رساندن ضایعات مواد غذایی در طول کل زنجیره تولید.
هسته مرکزی این روش، «کشاورزی حفاظتی» است که بر حداقل برهم‌زدن خاک، ایجاد پوشش دائمی روی آن و رعایت دقیق تناوب محصولات تمرکز دارد.
اجرای پایدار این روش، راه‌حلی حیاتی برای تأمین نیازهای غذایی با حفظ محیط‌زیست محسوب می‌شود.
۲. سیستم‌های تلفیقی بیولوژیکی (Integrated Biological Systems)
این سیستم‌ها شامل اقدامات هم‌زمان از قبیل کشت محصولات و دامداری به صورت توأم هستند که نوعی خودکفایی در مزرعه را به ارمغان می‌آورند. اولویت‌های اصلی این سیستم‌ها عبارت‌اند از:
- رابطه ارگانیک میان اجزا: استفاده از فضولات حیوانی به عنوان کود آلی یا ابزاری برای کنترل آفات.
- کاهش وابستگی: به حداقل رساندن مصرف کودها و سموم شیمیایی و کاهش نیاز به نهاده‌های خارجی.
- مدیریت دانش‌محور: تقلید از آنچه در طبیعت رخ می‌دهد، برای پیش‌بینی و مدیریت شرایط ویژه در مزرعه یا دامداری، که موجب تقویت انعطاف‌پذیری سیستم می‌شود.
۳. کشاورزی با هواشناسی هوشمند (Climate-Smart Agriculture)
این روش چالش‌های تغییرات اقلیمی را از طریق ارتقاء انعطاف‌پذیری مزرعه و کاهش آلاینده‌ها مدیریت می‌کند و سه محور اصلی دارد:
- بهبود تولید محصول: ایجاد تعادل بین ورودی‌ها و خروجی‌ها برای تولید پایدار در شرایط اقلیمی متغیر.
- سیستم‌های انعطاف‌پذیر: تقویت ظرفیت مزارع و دامپروری برای مقاومت در برابر شرایط بد آب‌وهوایی.
- کاهش انتشار کربن: به‌کارگیری عملکردهایی مانند مدیریت بهبود یافته خاک و جنگل‌کاری برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای.
۴. کشاورزی حفاظتی (Conservation Agriculture)
کشاورزی حفاظتی که تاکنون در حدود ۱۸۰ میلیون هکتار در جهان به اجرا درآمده است، یک مدل اثبات‌شده از سیستم‌های کشاورزی پایدار است و اصول آن شامل موارد زیر است:
- حداقل تخریب خاک: کاهش عملیات خاک‌ورزی به منظور ارتقاء سلامت خاک و ترسیب کربن.
- پوشش دائمی خاک: استفاده از محصولات پوششی یا مالچ‌ها برای متوقف کردن فرسایش.
- تنوع کشت: اجرای کشت‌های توأم و رعایت تناوب زراعی برای ایجاد تعادل در اکوسیستم.
این اقدامات منجر به بهبود مصرف و بهره‌وری آب و حفظ حاصلخیزی طولانی‌مدت خاک می‌گردد.
۵. فراتر از شخم: کشاورزی احیاکننده و مولد (Regenerative Agriculture)
کشاورزی مولد یا احیاکننده (Regenerative) بر حفظ و بازسازی اکوسیستم‌های تخریب‌شده و ارتقاء تنوع زیستی تمرکز دارد. عمده نکات مهم آن عبارت‌اند از:
- کشت بدون شخم: یا به حداقل رساندن شدید تخریب مکانیکی خاک.
- سیستم‌های کشت متنوع: شامل تناوب زراعی، کشت گیاهان پوششی و برنامه‌ریزی برای چرای متناوب دام‌ها.
- ترسیب کربن: افزایش مواد آلی خاک از طریق رها کردن بقایای محصولات.
این عملیات کلی‌نگر، نه تنها موجب کاهش آثار تغییرات آب‌وهوایی می‌شود، بلکه سودآوری مزارع را از طریق کاهش هزینه‌های نهاده‌ها بهبود می‌بخشد.
۶. طراحی و مدیریت عوامل (Permaculture)
پرماکالچر یک فلسفه طراحی است که تلفیق پایدار عملیات کشاورزی با نیازهای انسانی را مد نظر قرار می‌دهد. اصول کلیدی آن شامل:
- سیستم‌های به‌هم‌پیوسته: تأکید بر کاهش ضایعات و حفظ بهره‌وری سیستماتیک.
- تنوع و انعطاف‌پذیری: طراحی اکوسیستم‌هایی که از طبیعت تقلید شده‌اند.
- توجه اخلاقی: حفظ و مراقبت از زمین، انسان‌ها و رعایت تساوی در مشارکت از منابع.
۷. حفظ محیط‌زیست با کشاورزی کنترل‌شده (Controlled Environment Agriculture)
این روش مجری سیستم‌های کشاورزی بسته مانند کشت‌های گلخانه‌ای و کشت عمودی است که با مدیریت دقیق محیط، حداکثر بازدهی را فراهم می‌کند:
- محیط زیست بهینه‌شده: مدیریت درجه حرارت، رطوبت و نور در تمام دوره پرورش گیاهان.
- بهبود بهره‌وری: کاهش شدید استفاده از زمین و آب در کنار برداشت حداکثری محصول.
این سیستم راه‌حلی ایده‌آل برای کشاورزی شهری و مناطقی است که انجام عملیات کشاورزی در فضای باز برای آن‌ها دشوار یا ناممکن است.
۸. کشاورزی ارگانیک (Organic Agriculture)
کشاورزی ارگانیک وابسته به استانداردهایی سخت در مورد اجتناب از مصرف مواد شیمیایی (سموم و کودها) و حفظ تنوع زیستی است. اصول آن بر این قرارند:
- توازن اکولوژیکی: رعایت توازن همانند چرخه‌های طبیعی و ارتقاء سلامت خاک.
- اجرای عملیات منصفانه: رعایت عدالت و اقدامات درست با عوامل طبیعی.
حدود ۳.۵ میلیون کشاورز در سراسر جهان از این مدل استفاده می‌کنند و حجم عظیمی از محصولات را بدون آسیب رساندن به محیط‌زیست تولید می‌کنند، که آن را به یکی از محبوب‌ترین سیستم‌های کشاورزی پایدار تبدیل کرده است.
نتیجه‌گیری: نگاهی به آینده
سیستم‌های کشاورزی پایدار راهکارهای متنوع و جامعی را برای مقابله با چالش‌های کشاورزی مدرن ارائه می‌دهند. با انجام این روش‌ها، ضمن ارتقای بهره‌وری و حفظ طبیعت، کشاورزان می‌توانند با در نظر گرفتن شرایط محلی، امنیت غذایی را در درازمدت همراه با حفظ سلامت و یکپارچگی اکوسیستم‌ها تضمین نمایند.
ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۳۰۰ - امرداد و شهریور ۱۴۰۴
