کشت قراردادی؛ یک الزام تاریخی

اندیشه های نیک بشری طی قرون متمادی به نوعی همکاری دو سویه بُرد بُرد در عرصه کشاورزی به نام «کشاورزی قراردادی» فراروئید که طی آن، از یک سو کشاورزان خرده پا که بنیه مالی مناسبی برای خرید نهاده هایی مانند کود، سم، بذر و تجهیزات کشاورزی ندارند وارد زنجیره ارزش محصولات کشاورزی می شوند و از سوی دیگر، خریداران که می توانند دولت ها باشند، با تامین نهاده ها و کمک های فنی، بازارهای مطمئنی برای آنها فراهم و خود نیز از سود خوبی برخوردار شوند.

اخبار سبز کشاورزی ؛ فرانک مسعودی، مدیر مسئول، صاحب امتیاز و نویسنده کشاورزی آینده جهان | در کشاورزی قراردادی میان کشاورزان و دولت ها در سطح کلان، حکمرانی در ازای تامین نهاده ها و تجهیزات و قبول ریسک سرمایه گذاری، نوسانات گریز ناپذیر بازار و تعیین اولویت های برنامه ای، ضمن حفظ امنیت غذایی، به تولیدات صادرات محور و در نهایت افزایش اشتغال، اطمینان سرمایه گذاری و جذب سرمایه بخش خصوصی، رونق کسب و کار، افزایش تولید ناخالص ملی و در نتیجه افزایش ارزش پول ملی منجر دست می یابد.

کشاورزی قراردادی بر اساس محصول، میزان تأمین منابع و چگونگی تعامل میان خریدار و کشاورز به پنج مدل به شرح زیر دسته‌بندی‌ می‌شود:

1- واسطه‌ای: مدل خریدار به صورت مستقیم با کشاورز قرارداد منعقد نمی‌کند بلکه با افراد یا مجموعه‌هایی قرارداد می‌بندد که با کشاورزان در تعامل هستند.

2- متمرکز: این مدل، شکل مرسوم است. در این مدل، یک خریدار با صدها کشاورز قرارداد منعقد کرده و طبق قرارداد، طرفین ملزم به اجرای تعهداتی هستند؛ به عنوان مثال در بعضی از قراردادها، تأمین نهاده‌ها (بذر، نهال، کود و سم) به عهده خریدار است.

3- وضعیت هسته‌ای: این مدل شباهت های زیادی با مدل متمرکز دارد، تفاوت آن در این است که خریدار، زمین‌هایی برای کشت محصول دارد که کاربرد این اراضی برای آموزش فرآیند کشاورزی به کشاورزان تحت قرارداد و تضمین نهاده‌های تولید است.

4- چندطرفه: در مدل چندطرفه به جز خریدار و کشاورز، نهادهای دولتی یا خصوصی دیگری نیز با تعهدات و منافعی مختلف حضور دارند. در این مدل، شرکای مختلف، آورده‌ای بصورت نهاده یا خدمت در قرارداد دارند و به میزان آورده، از سود محصول نهایی سهم مشخصی می‌برد.

5- غیررسمی: قراردادی رسمی بین کشاورز و خریدار منعقد نمی‌شود و عمل به قرارداد از نظر قانونی الزام‌آور نیست.

البته، در این مدل، قراردادها به دو صورت «قرارداد تولید» و «قرارداد خرید» نیز تقسیم می‌شوند. استفاده یا عدم استفاده از هر کدام به عوامل مختلفی بستگی دارد در واقع، عواملی مانند میزان پیچیدگی و سختی تولید محصول، شرایط بازار، لزوم فرآوری محصول و حتی سیاست‌های حاکمیتی در استفاده از این دو مدل تاثیرگذار است.

همچنین گفتنی ست کشاورزی قراردادی که در انگلیسی ((farming contract خوانده می شود، موضوع جدیدی در اقتصاد کشاورزی نیست و در بسیاری از کشورها اعم از آمریکا، اروپا و آسیای دور و میانه انجام می شده است. به ویژه هم روند با رشد فناوری در همه زمینه ها و از جمله کاربرد تکنولوژی در کشاورزی، سرمایه موردنیاز برای این فعالیت نیز افزایش یافت و لذا، خریداران به خصوص صاحبان صنایع تبدیلی و تکمیلی با پیش خرید محصولات کشاورز، نهاده‌ها و امکانات مورد نیاز او از قبیل بذر، نهال، سم، کود، دانش و تجهیزات را تامین می کردند.

مزایای کشاورزی قراردادی

تسهیل و ارتقاء تولید، گسترش استفاده از فناوری، گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی و بهبود کیفیت محصولات از مزایای کشاورزی قراردادی هستند.

در واقع، قراردادها به کشاورزان امکان می‌دهد تا به منابع مالی و اعتباری بیشتری دسترسی داشته باشند، در اغلب قراردادها، تامین نهاده‌های تولید بر عهده خریدار است و حتی خریدار باید بخشی از خدمات فرایند تولید را نیز در اختیار کشاورز قرار دهد.

طبق معیارهای فائو، در کشاورزی قراردادی، حمایت‌های زیادی در زمینه تولید به کشاورزان داده می‌شود چنانکه عرضه مواد اولیه و نهاده‌های تولید ( بذر، کود و انواع آفت‌کش‌ها)، خدماتی مانند آماده‌سازی زمین با استفاده از تجهیزات مدرن جهان، حمایت از کشاورز در فرایند برداشت محصول و نظارت دوره‌ای به کیفیت نگهداری از محصولات در دوره رشد آنها و ارائه خدمات آموزشی به کشاورزان، همه جزو مواردی هستند که در کشاورزی قراردادی لحاظ و منجر به تسهیل تولید و ارتقاء آن می‌شوند.

مورد دوم اینکه، به کارگیری

به کارگیری فناوری، اغلب نیاز به دانش و سرمایه دارد، در کشاورزی قراردادی، خریدار با تامین ابزارهای لازم، آموزش‌های روز را در اختیار کشاورز قرار می‌دهد. بدین‌ترتیب کشاورز با روش‌های نوین آشنا شده و آن‌ها را به کار می بندد. در اغلب اوقات، به این دلیل که استفاده از فناوری با ریسک هزینه همراه است، تامین فناوری به وسیله سرمایه‌گذار، مسیر استفاده از آن را برای کشاورز میسر می‌سازد .

گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی نیز از دستاوردهای قابل انتظار کشاورزی قراردادی و تا حد زیادی بدیهی ست، زیرا این کارخانجات با پیش خرید محصول، برنامه ظرفیت تولیدی خود را تنظیم و اغلب تا پایان سال با همان فرمان پیش می روند.

در کشاورزی قراردادی همچنین کیفیت محصولات به واسطه اینکه محصول تولیدی خریدار مشخص دارد از پایش های بیشتری برخوردار و در نتیجه محصول نهایی کیفی تر خواهد بود.

کشاورزی قراردادی در کشور ما ایران بیشتر شامل گندم (آبی و دیم)، جو و دانه های روغنی کلزا، گلرنگ و کاملینا می شود.

در حال حاضر، برنامه کشت قراردادی سه محصول گندم‏، جو و دانه‌های روغنی در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ با دستور وزیر جهاد کشاورزی به سازمان‌های جهاد کشاورزی سراسر کشور و مجریان دولتی و غیر دولتی ابلاغ شده است و به گفتۀ علیرضا مهاجر، معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی، در برنامه کشت قراردادی سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ حداقل در سطح ۳ میلیون هکتار کشت قراردادی گندم، جو و دانه‌های روغنی هدف گذاری شده و در صورت آمادگی کشاورزان و تأمین اعتبار و امکانات، سقف کشت قراردادی این محصولات در سطح بیش از ۶ میلیون هکتار پیش‌بینی می‌شود.

سهرابی، مجری طرح گندم وزارت جهاد کشاورزی نیز از مشوق های توزیع کودهای فسفاته و پتاسه میان کشاورزان قراردادی و کسر وجه آن در زمان تحویل محصول، بیمه خاص کشت قراردادی با۲۰ درصد تخفیف،پرداخت کرایه یا کمک‌هزینه کرایه حمل و‏ انتقال دانش و فناوری و آموزش کشاورزان طرف قرارداد با همکاری موسسه ترویج و آموزش سازمان تات یاد کرده است.