اهمیت علم بسته بندی مواد غذایی

به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ همه ما در زندگی روزمره با بسته بندی سروکار داریم. در استاندارد بریتانیا واژه بسته بندی به عنوان هنر یا عملیات مورد استفاده و آماده سازی کالا برای حمل نگهداری و یا تحویل به مشتری تعریف شده است و در تعریفی ساده تر میتوان بسته بندی را به ظرفی گفت که مظروفی را در خود جای می دهد، لیکن بهترین تعریف برای واژه بسته بندی توسط پین در ۱۹۶۲ داده شده است که امروزه نیز این تعریف به عنوان کاملترین تعریف برای بسته بندی کاربرد دارد.

به گفته آقای پین بسته بندی عبارتست از : یک سیستم که زمان تهیه کالا را جهت انتقال، توزیع، ذخیره،خرده فروشی و مصرف کاهش می دهد. 

یک مفهوم تضمین کننده برای تحویل مطمئن کالا به آخرین مصرف کننده در شرایط  مطلوب و با حداقل هزینه است. بسته بندی یک عمل فنی اقتصادی است که هزینه تحویل کالا را به حداقل می رساند، در حالی که فروش و در نتیجه سود حاصل از آن را به بالاترین حد افزایش میدهد و در تعریفی ساده تر بسته بندی را میتوان پوششی از یک سیستم که اصطلاحا کالا نامیده می شود دانست.

بسته بندی نقشهای زیادی علاوه بر نگهداری انجام می دهد. یکی از زمینه های پویا و دینامیک این رشته به فروش رسیدن مواد غذایی در بازار رقابت و تجارت است. امروزه در بسته بندی مواد غذایی از مواد مختلف استفاده می شود. فلزات سخت مانند قوطی و بشکه فلزات انعطاف پذیر از قبیل آلومینیوم و قلع شیشه مانند شیشه های دهانه گشاد و بطری پلاستیک های نیمه سخت و سخت به شکل ظرفها و بطری های قابل فشردن ،پاکتهای انعطاف پذیر سینما، کارتن های سخت کاغذی و فرآورده های بسته بندی چوبی مانند جعبه و کاغذهای انعطاف پذیر مانند چندلایه ها که از ترکیب کاغذ می شوند.

پلاستیک و فویل ساخته این بسته ها در بسیاری موارد باید در مقابل عملیات فرآیند از قبیل استرلیزاسیون انجماد و ذوب کردن مواد غذایی منجمد و حتی طباخی نهایی مقاوم باشند.

 

تاریخچه بسته بندی

اولین انواع بسته بندی کدوهای خشک شده، صدف ها ،برگها پوست حیوانات و دیگر مواد طبیعی بودند برای انتقال آب شیر، ماست، روغن یا دوغ از پوست حیوانات استفاده شد.

از  شاخ حیوانات برای حمل و نقل و ذخیره غذا و محصولات کشاورزی استفاده می کردند و هنوز در مناطق استوایی از بامبو برای ذخیره سازی مواد غذایی استفاده می شود.

به طور کلی ظهور انقلاب صنعتی به راستی تحول اساسی در نظام تولید کالایی ایجاد کرد. انقلاب صنعتی جهان را با فوران کالاهای گوناگون روبرو کرد. تنوع کالاها و رقابت فشرده میان تولید کنندگان و بازرگانان به تدریج هنر را نیز علاوه بر علوم دیگر وارد مجموعه سیستم بسته بندی کرد.

با پیشرفت بیشتر علوم دیگری نظیر روانشناسی فردی و اجتماعی و ارگونومی به این مجموعه اضافه شد و توسعه این رشته سبب مستقل شدن این صنعت از مجموعه صنایع دیگر شد.

رقابت و نیاز سبب گردید که صنایع بسته بندی سهمی قابل توجه از بودجه های شرکتهای تولیدی را به خود اختصاص دهد تا آنجا که امروزه تبدیل به یک تکنولوژی قدرتمند شده است.

بازار پسندی بسته بندی

اکنون با پیشرفت تکنولوژی و تولید انبوه محصولات بدون استفاده از بسته بندی عرضه محصول به صورت عمده فروشی یا خرده فروشی در بازار امکان پذیر نیست. یعنی با وجود اینکه به نظر می رسد این کار هزینه اضافی به تولید کننده کند اما باید در نظر داشت بدون تحمیل استفاده از آن کل هزینه تولید به هدر می رود.

در چنین بسته بندیهایی باید به ابعاد، بسته از نقطه نظر قابلیت حمل و نقل و عرضه آن توجه شود و همچنین باید به شیوه زندگی مردم و میزان مصرف محصولات مختلف در هر جامعه دقت شود. محصولات باید در بسته بندی هایی عرضه شوند که در صورت نیاز در یک یا دو وعده مورد مصرف قرار گیرند و این موضوع به خصوص در صادرات حائر اهمیت است.

بسته بندی از نقطه نظر جذاب نمودن ظاهر بسته و بازار پسند کردن آن نیز اهمیت زیادی دارد و این جنبه آن در بعضی موارد بقیه اهداف کاربرد آن را تحت پوشش قرار می دهد. در حالیکه تولید کننده هوشیار باید از این خطر دوری کند چرا که سرمایه گذاری بیش از حد و اندازه بر این جنبه از بسته بندی نه تنها باعث موفقیت محصول در بازار نمی گردد بلکه باعث شکست آن نیز میشود. در این مورد می بایستی همواره میزان سرمایه گذاری انجام شده هماهنگ با محتویات درون بسته باشد چه از بعد اقتصادی و چه از بعد اطلاعاتی.

بنابراین بسته بندی فرآورده های غذایی پیش از جای دادن غذا در یک ظرف مفهوم دارد هسانه ای همه جانبه است در برابر عواملی از قبیل:

1) حفاظت ویژه از ماده غذایی

2) با دوام بودن بسته بندی

3) ظاهر مناسب

4) مناسب بودن جهت عرضه به بازار

5) مطابق بودن با خواست مصرف کننده

مهم ترین هدفی که در بسته بندی محصولات غذایی مدنظر است افزایش طول عمر نگهداری محصول(shelf-life) می باشد. یکی از مسایل مهمی که در ارتباط با انتخاب ماده بسته بندی در نظر گرفته میشود تاثیر متقابل محصول و بسته بر روی هم میباشد که اصطلاحا به آن، Interaction می گویند.

انتخاب مواد بسته بندی

مهمترین ویژگی هایی که در انتخاب مواد بسته بندی مورد توجه قرار میگیرد عبارتند از:

عدم تاثیر متقابل سوء بین محصول

ماده بسته بندی از طریق مختلف میتواند اثرات مختلف بر محصول ایجاد کند.

انتقال مونومرهای سازنده آن که به طور آزاد در بافت ماده پلیمری وجود دارند و در نتیجه حرارت به واسطه تجزیه حرارتی آزاد میشوند و باعث مسموم شدن محصول می گردد.

از سوی دیگر مصرف بیش از حد مجاز و انتقال ترکیبات افزودنی که به منظور بهبود ویژگی های ماده بسته بندی به کار رفته اند، باعث ایجاد مسمومیت می گردد. در این مورد می توان به استفاده از ترکیبات نرم کننده اشاره کرد که به خصوص در مورد ماده پلیمری Vinil chlorile یا P.V.C مورد استفاده قرار استفاده قرار می گیرد.

این ماده بسته بندی به صورت فیلم سخت تهیه میگرد و انعطاف لازم را ندارد و در مواردی که انعطاف فیلم مدنظر باشد از این ترکیب افزودنی استفاده می شود و این ترکیبات جزء ترکیبات آروماتیک سرطان زا هستند.

از سوی دیگر مونومر سازنده PVC یعنی وینیل کلراید یا VCبه محصول منتقل میگردد و این عامل نیز سرطان زا می باشد. بنابراین اصولا استفاده از P.V.C در بسته بندی محصولات غذایی به واسطه این اثرات سوء بسیار محدود می گردد.

انتقال ترکیبات از محصول و اثرات سوء آن بر ماده بسته بندی نیز حائز اهمیت است. در چنین مواردی ماده بسته بندی باید نسبت به ترکیبات واکنش دهنده از محصول مورد نظر مقاوم باشد.

یکی از موضوعات تحقیقی که در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته مربوط به اثراتی است که از سوی محصولات بسته بندی شده در قوطی های ۴ گوش چند لایه به نام تتراپک روی می دهد. تحقیقات انجام شده نشان می دهد ترکیبات اسیدی محصول میتواند بر روی این نوع بسته بندی اثر بگذارد.

این نوع بسته بندی از ۵ لایه تشکیل یافته است. این لایه ها از درون به بیرون عبارتند از: لایه پلی اتیلنی مجاور با محصول، آلومینیوم فویل لایه پلی اتیلنی مقوا و پس از آن نهایتا لایه پلی اتیلنی مجاور به هوا.

هر کدام از آن لایه ها به هدف خاصی تهیه شده اند:

- لایه داخلی پلی اتیلنی اولا به عنوان فیلم خنثی استفاده میشود که با محصول واکنش نداده و ثانیا قابلیت دوخت حرارتی را فراهم می کند.

- لایه آلومینیوم فویل برای ممانعت از حضور نور بکار برده می شود.

- لایه پلی اتیلنی میانی برای ممانعت از حضور نور بکار برده می شود.

- لایه پلی اتیلنی میانی اولا نقش ممانعت ثانیا عامل چسباننده و مقوا کنندگی دارد و آلومینیوم فویل می باشد.

- لایه مقوا، استحکام بسته و قابلیت چاپ را تامین می کند.

- لایه پلی اتیلنی خارجی از چاپ روی مقوا مراقبت می کند و آن را براق می کند.

محافظت

 در چنین ماده بسته بندی مرکب امکان نفوذ برخی ترکیبات اسیدی وجود دارد. ترکیبات اسیدی نفوذ کننده اسید استیک و اسید پروپیونیک قادرند از لایه پلی اتیلنی عبور کرده و با لایه آلومینیوم فویل واکنش دهند که در این صورت اولا باعث خوردگی این لایه ها شده، ثانیا این لایه ها از هم جدا شده و در برخی موارد دیده شده که نمک آلومینیومی اسید نفوذ کرده قادر است به طور مجازی باعث چسبیدن دو لایه پلی اتیلنی گردد.

• ترکیبات دیگر مثل اسید سیتریم و اسید مالیک چنین نفوذی را نشان نداده اند به همین دلیل این مشکل در رابطه با میوه جات کمتر دیده شده اند .

با این توضیح، این نوع بسته بندی که لامینیت نامیده میشود برای محصولاتی مثل سرکه مناسب نمی باشد چرا که نفوذ اسید استیک باعث جدا شدن لایه ها و پدیده ای موسوم به دلامینیشن یعنی عکس لامینه شدن می گردد.

مقاومت حرارتی

بسیاری از محصولات غذایی بلافاصله پس از فرآوری یعنی به صورت گرم و داغ در داخل بسته بندی وارد می شوند و همچنین بسیاری از محصولات تنها در هنگام مصرف نیاز به حرارت دهی مجدد جهت گرم کردن نهایی وجود دارد. بنابر این مقاومت حرارتی این ماده حایز اهمیت است.

کم بودن وزن

این مساله به طور مشخص از نظر حمل و نقل اهمیت دارد و ویژگی اصلی مواد پلیمری و برتری آن بر فلزات و شیشه از این نقطه نظر می باشد.

از نقطه نظر قابلیت

مشاهده محتویات درون بسته و جذاب نمودن ظاهر بسته امری مطلوب است. اما در عین حال از نقطه نظر حساسیت محصول غذایی نسبت به تابش نور در بسیاری از موارد لازم است ماده بسته بندی از نوعی انتخاب شود که از اثرات سوء نور بر روی محصول غذایی ممانعت کند در این مورد معمولا از رنگی کردن بسته با استفاده از رنگدانه ها و یا متابولیزه کردن آن با استفاده از رسوب آلومینیوم و یا با استفاده از یک لایه مستقل از فویل آلومینیوم در کنار ماده بسته بندی اصلی کمک گرفته می شود.

اهمیت کیفیت مواد غذایی و ایمنی آنها در کشورهای در حال توسعه

یک ضرب المثل قدیمی است که می گوید؛ وضعیت تغذیه سلامتی و وضعیت جسمی و روحی بستگی به غذایی که ما می خوریم و چگونگی آن دارد. دستیابی به کیفیت مواد غذایی از مهمترین اهداف بشر از دیر باز بوده است و ایمنی لازمه کیفیت آنهاست.

ایمنی مواد غذایی اشاره دارد به فقدان یا وجود مقدار قابل قبول آلودگی و تقلب و ایجاد سموم طبیعی یا بعضی موادی که ممکن است برای سلامتی انسان مضر باشند. کیفیت ماده غذایی می تواند ارزش و پذیرفتگی آن را نزد مصرف کننده را تعیین کند.

گذشته از این ایمنی و خواص کیفی شامل ارزش غذایی پیدایش خواص اور گانولپتیکی رنگ و بافت می باشد.

سیستمهای غذایی در کشورهای در حال توسعه همیشه به خوبی سازمان نیافته است ولی در جهان صنعتی توسعه داده شده به هر حال مشکلات رشد جمعیت شهری، کمبود منابع کافی با ضایعات قبل و بعد از تولید و برداشت مشکلات محیطی و بهداشت مواد غذایی عواملی هستند که برای سیستمهای غذایی در کشورهای در حال توسعه مسئله دار کنند.

در کشورهای در حال توسعه مردم ریسک کیفیت و ایمنی مواد غذایی را در محدوده ریسک بالا قرار می دهند. این مقاله مشکلات خاص کیفیت و ایمنی مواد غذایی در کشورهای در حال توسعه و راههای درست برخورد با آنها را مطرح می کند.

به طور کلی باید گفت که صنعت بسته بندی یک عرصه وسیع فرصت ها را پیش رو دارد و در سالهای آینده تلاشهای گسترده شروع خواهد شد. بر خلاف گذشته، مصرف کنندگان و عرضه کنندگان بسته بندی باید در توسعه ی آن تشریک مساعی کنند.

باید توجه داشت که نیازهای مصرف کننده برای بسته های راحت مواد غذایی باید با ملاحظات زیست محیطی شدیدا در توازن باشند. جنبه های ایمنی مورد توجه قرار گرفته و بطور کلی بسته بندی نقش بزرگتر و قوی تر در نگهداری و حفاظت و توزیع مواد غذایی در کشور را بازی کند.

بایستی روشهایی نشان داده شود که پول بیشتری ذخیره شده و از کیفیت خوب محصولات اطمینان حاصل شده و از هزینه های اضافی و غیر ضروری جلوگیری شود.

نکته

رعایت نکات زیر تنها به شرط اطمینان از سلامت و بهداشتی بودن ماده غذایی و ماده بسته بندی توصیه میشود.

- بایستی در حد امکان در مصرف غیر ضروری مواد بسته بندی محدودیت ایجاد شود.

- اگر میتوانید از جعبه های مختلف برای جداسازی کاغذ، شیشه و دیگر مواد بسته بندی از بقیه ی زباله ها استفاده کنید.

- از بسته های پلاستیکی میتوان برای ریختن زباله های خانه قبل از انداختن در زباله دان استفاده کرد.

- سعی کنید کیسه های خود را وقتی برای خرید می روید همراه ببرید.

- جهت کاهش حجم مواد بسته بندی را قبل از دور ریختن فشرده و مچاله و یا تا کنید.

- محصولات مصرفی را در بسته بندی های با گنجایش و حجم زیاد یا به شکل متمرکز و غلیظ شده انتخاب کنید.

- نگهداری و حمل در شیشه یکی از بهترین و متداولترین مواد بسته بندی سنتی برای بسیاری از محصولات خانگی می باشد.

- هیچ ماده بسته بندی را دور نیندازید چراکه آنها میتوانند ارتقاء یافته و بازیافت شوند.