وضعیت آبخوان‌های ایران از مرز بحران عبور کرده است

از ۶۰۰ محدوده‌ مورد مطالعه در ایران ۴۲۱ مورد ممنوعه و ممنوعه‌بحرانی هستند و بیش از ۳۰۰ دشت دچار فرونشست شده است. دلیل این رخداد چیزی جز برداشت گسترده از سفره‌های آب زیرزمینی نیست. اینها گفته‌های «حمید رحمانی»، در نشست آب‌های زیرزمینی است با این توضیح که وابستگی ۸۳ درصدی روستاهای ایران به آب‌های زیرزمینی و وابستگی ۵۷ درصدی شهرها به این منابع آبی، موجب شده است سالانه پنج میلیارد مترمکعب بیش‌برداشت آب داشته باشیم. برداشتی که توان تولید آب در آبخوان‌های کشور را به‌شدت کاهش داده است.

اخبار سبز کشاورزی ؛ «حمید رحمانی»، معاون مدیرکل دفتر توسعه‌ نظام‌های فنی و بهره‌برداری نیروگاه‌های برق آبی شرکت مدیریت منابع آبی، در نشست آب‌های زیرزمینی، ناکامی‌های پشت سر و آرزوهای پیش رو، وضعیت آبخوان‌های کشور را بحرانی اعلام کرده است.

به گفته‌ رحمانی، ایران در منطقه‌ خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است و متوسط آب ۴۵ساله‌ تجدیدپذیر ما، ۱۱۰ میلیارد مترمکعب است که با توجه به شرایط فعلی این میزان کاهش قابل‌توجهی داشته است یعنی ما چیزی در حدود ۹۸ میلیارد متر مکعب را استفاده کردیم. سهم بخش کشاورزی حدود ۸۷ درصد، صنعت ۳ درصد و شرب و بهداشت حدود ۱۰ درصد از آب سالانه‌ ما را استفاده می‌کند. «سهم منابع آب زیرزمینی و سطحی برای تأمین آب مورد نیاز ما حدود ۴۵ درصد از آب‌های سطحی و ۵۵ درصد از آب‌های زیرزمینی است. ۵۴ میلیارد مترمکعب هم از منابع آب زیرزمینی برداشت می‌کنیم که چاه‌ها حدود ۵۰ میلیارد آن را تخلیه می‌کنند. می‌توانیم بگوییم که کشاورزی حدود ۸۵ درصد از منابع آب زیرزمینی ما را برداشت می‌کند.»

در حال حاضر ۱۴۶ میلیارد مترمکعب اضافه‌برداشت تجمعی از سفره‌های آب زیرزمینی است و سالانه پنج میلیارد مترمکعب به این عدد اضافه می‌شود

وابستگی ۸۳ درصدی روستاها به آب‌های زیرزمینی

حمید رحمانی توضیح داده است: «در بسیاری از نقاط کشور درصد وابستگی ما به منابع آب زیرزمینی بیشتر از ۵۰ درصد است. از نظر شاخص‌های بین‌المللی ایران چند سال است که وارد تنش آبی شده است. در حال حاضر ۱۴۶ میلیارد مترمکعب اضافه‌برداشت تجمعی از سفره‌های آب زیرزمینی است و سالانه پنج میلیارد مترمکعب به این عدد اضافه می‌شود. یعنی ما نه‌تنها همه‌ آب تجدیدپذیر را برداشت می‌کنیم بلکه علاوه‌بر‌آن پنج میلیارد مترمکعب هم از سفره‌ها برداشت می‌کنیم. وابستگی ایران به منابع آب زیرزمینی تا حدی است که ۸۳ درصد آب شرب روستاهای کشور از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. این عدد در شهرها ۵۷ درصد است. در هشت استان کشور ما، خراسان‌رضوی، جنوبی، کرمان، فارس، هرمزگان، البرز و همدان وابستگی به منابع آب زیرزمینی بالای ۵۰ درصد است.»

در مقایسه‌ کشاورزی ایران با سایر کشورها هم اعداد قابل توجه است: «محصولات غیراستراتژیک را ما در داخل کشور خودمان تولید می‌کنیم؛ درحالی‌که ضرورت ندارد. روند تغییرات مساحت زمین‌های کشاورزی در طول زمان نشان می‌دهد که ما در بازه‌ چهل‌ساله‌ اخیر به‌لحاظ توسعه‌ اراضی آبی و دیم و تولید محصولات کشاورزی، روند صعودی داریم. در تولید میوه و سبزیجات مالک خودرو ۱۶ میلیون تن تولید داشتیم که این عدد در سال ۹۵ به ۴۳ تن رسیده است. یعنی ما در مدیریت منابع آبی نه‌تنها بخش کشاورزی را کاهش ندادیم، بلکه آن را گسترش دادیم. ادامه‌ روند فعلی تبعات مختلفی برای کشور دارد و این تبعات همچنان ادامه دارد. در حال حاضر از ۶۰۰ محدوده‌ مطالعاتی کشور حدود ۴۲۱ محدوده ممنوع و ممنوعه‌بحرانی هستند و از محدوده‌ باقیمانده، ۱۹ درصد دیگر فاقد پتانسیل آبخوان‌‌های زیرزمینی هستند. یعنی بخش زیادی از آبخوان‌های کشور ما در حال حاضر ممنوع هستند.»

میزان شوری آب در سفره‌های آب زیرزمینی بالا رفته است و هرچه میزان عمق سفره بیشتر باشد، بر میزان این شوری افزوده می‌شود

آبخوان‌ها دیگر توان تولید ندارند

براساس آنچه او می‌گوید روند افزایش تعداد چاه‌ها نشان می‌دهد که با افزایش تعداد چاه‌ها در سال‌های اخیر، متأسفانه پتانسیل آبدهی سفره‌های ما به‌شدت کاهش پیدا کرده است؛ یعنی سفره‌های ما توانی برای تولید آب بیشتر ندارند.

«تغییرات کیفیت آبخوان‌ها نشان می‌دهد که در بازه‌ بیست‌ساله‌ اخیر، میزان قابل‌توجهی به شوری سفره‌های آب زیرزمینی ما اضافه شده است و با عمیق‌تر شدن سفره‌های موجود و افزایش املاح، شوری افزایش پیدا می‌کند و از کیفیت آب سفره‌ها کاسته می‌شود. در کنار این موضوع باید به فرونشست و سایر تبعات نیز دقت شود. در ۳۵۹ محدوده‌ مطالعاتی از ۶۰۰ محدوده، شاهد بروز فرونشست در کشور هستیم. بسیاری از استان‌ها با این پدیده درگیر شده‌اند.

مهاجرت‌های اجباری و حاشیه‌نشینی کسانی که منابع آبی دشت‌هایشان از بین رفته است و امکان زندگی در این مناطق دیگر وجود ندارد. همه‌ اینها تبعات ادامه‌ روند بهره‌برداری فعلی است. برای توقف این موضوع در قالب طرح‌های تعادل‌بخشی اقدام شد تا راهکارها به‌شکل متمرکز پیگیری شود. پس از تصویب در شورای عالی آب از سال ۹۴ این طرح در کشور شروع به اجرا شد و عملاً می توانیم ادعا کنیم که تمام راهکارهایی که می‌تواند منجر به بهبود شرایط آب‌های زیرزمینی شود، در این طرح دیده شده است. ما باید در طول یک بازه‌ تقریباً بیست‌ساله حدود ۱۴ میلیارد مترمکعب از برداشت آبخوان‌های خود را کاهش دهیم که این کاهش با انسداد چاه‌های غیرمجاز، جلوگیری از اضافه‌برداشت مجاز با کنتور و اصلاح پروانه‌ها اتفاق می‌افتد.»

تحمیل برداشت مازاد از سفره‌های زیرزمینی

این گفته‌ها درحالی‌است که در آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد وضعیت آبی کشور در سه‌ماهه‌ نخست سال ۱۴۰۲، یعنی در پایان نه‌ماهه‌ سال آبی ۱۴۰۱ - ۱۴۰۲ از میزان افزایش و فشار بر منابع آب زیرزمینی صحبت به میان آمده است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تصریح شده است که شاخص‌های مهم هواشناسی در نه‌ماهه‌ منتهی به خرداد سال ۱۴۰۲ بیانگر بهبود بارش‌های کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل است، اما کشور همچنان نسبت به دوره‌های مشابه بلندمدت با افت بارش و خشکسالی مواجه است.

براساس این گزارش، مهمترین پیامد تداوم خشکسالی در سطح کشور را می‌توان تحمیل برداشت مازاد بر منابع آب زیرزمینی دانست که در نتیجه‌ تداوم بیلان منفی و افزایش حجم کسری آبخوان‌های کشور مورد انتظار است. اما در شرق کشور به‌دلیل کاهش شدید ذخایر چاه‌نیمه‌ها در استان سیستان‌وبلوچستان که منبع اصلی تأمین آب شرب منطقه‌ سیستان و بخش قابل‌توجهی از شهر زاهدان بود و کاملاً به منابع آب ورودی از افغانستان وابسته است.

همچنین، در حال حاضر به‌دلیل نبود پتانسیل لازم جهت بهره‌برداری از سایر منابع آبی، خطر تشدید بحران آب شرب و وقوع پیامدهای اجتماعی در این منطقه وجود دارد. بررسی تخصیص اعتبارات بودجه‌ای بخش آب طی سه‌ماهه‌ نخست سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد ۳ درصد از اعتبارات مصوب سال جاری به این بخش تخصیص یافته که مربوط به برنامه‌های آبرسانی و فاضلاب است.