بارش‌های ال نینو در مسیر ایران

انتظار بارش‌های سیل‌آسا در کشور

بعد از تجربه گرمترین تابستان جهان از سال ۱۸۸۰ تاکنون، چرخه آب‌وهوایی «ال‌نینو» به حرکت درآمده و درحال ایجاد ناهنجاری دمایی دیگری است. با اینکه آتش‌سوزی‌های جنگلی و تجربه موج‌های شدید گرمایی در اروپا و آمریکا هم به این چرخه نسبت داده می‌شود، اکنون پیش‌بینی‌های آب‌وهوایی حاکی از احتمال بالای تأثیر ال‌نینو بر ایران و تشدید بارش‌ها در پاییز و تابستان پیش روست.

اخبار سبز کشاورزی ؛ در روزهایی که استان گیلان و به‌ویژه آستارا، بارش‌های ناگهانی را از سر می‌گذراند، کارشناسان هواشناسی می‌گویند بارش‌های پرحجم در مهر، آبان و حتی آذر امسال تداوم خواهد داشت؛ چرا‌که اکنون از فاز «لانینا» خارج شده‌ایم و فاز «ال‌نینو» درحال شکل‌گیری است.

کشور که در سه سال گذشته کم‌بارشی محسوس را تجربه کرده است، اکنون باید در انتظار بارش‌های نرمال و فراتر از نرمال به‌ویژه در نیمه غربی باشد؛ هرچند این بارش‌ها کم‌بارشی پیشین و تشنگی زمین را جبران نخواهد کرد.

همزمان که استرالیا، در آن سوی زمین در چنگال ال‌نینو گرفتار شده و درباره تابستان آتشینش هشدار داده می‌شود، ال‌نینو در راه ایران است. برپایه گزارش مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی، اکنون در بخش شرقی و مرکزی اقیانوس آرام، دمای سطح آب در حوضه حاره‌ای آن (فاصله بین ۱۰ درجه شمالی و جنوبی خط استوا) بالاتر از محدوده نرمال قرار دارد که بیانگر رخداد ال‌نینو است. این رخداد، یکی از چرخه‌های مشهور آب‌وهوایی در جهان است که هر دو تا هفت سال یک‌بار در آب‌وهوای زمین ناهنجاری‌های بزرگی را رقم می‌زند؛ خشکسالی، موج‌های گرمایی شدید، سیلاب‌های ناگهانی و… .

ناهنجاری نوسان جنوبی (لانینا-ال‌نینو) از ابتدای سال جاری به‌سرعت تغییر فاز داد و از فاز سرد (لانینا) وارد فاز گرم (ال‌نینو) شد و انتظار می‌رود به‌احتمال قوی تا زمستان پیش رو، یک رویداد ال‌نینو متوسط تا قوی تشکیل شود و تأثیرات آن بر آب‌وهوای جهان به‌خصوص در فصول پاییز و زمستان امسال گسترش یابد. درصورت وقوع این پیش‌بینی که احتمال آن بیش از ۹۵ درصد تخمین زده شده است، بارش تجمعی مناطق مختلف کشور در پاییز و نیمه اول زمستان ۱۴۰۲ و به‌خصوص در نیمه غربی ایران به حد نرمال و فراتر از نرمال می‌رسد.

ایران پیش از این در سال ۱۳۹۴ ال‌نینو و بارش‌های پرحجم را تجربه کرد. نتایج پژوهشی با عنوان «تحلیل داده مبنای تأثیر پدیده ال‌نینو بر بارش سالانه ایران» نشان می‌دهد که ال‌نینو بیشترین تأثیر را بر ترسالی مناطق غرب، جنوب‌غرب کشور و مناطق جنوبی رشته‌کوه‌های البرز تا قسمتی از شمال شرق ایران دارد

ال‌نینو چطور عمل می‌کند؟

ال‌نینو به‌عنوان یکی از مهمترین سیگنال‌های بزرگ‌مقیاس اقلیمی تأثیر مستقیمی بر بارش نقاط مختلف زمین و به‌دنبال آن وقوع ترسالی‌ها و خشکسالی‌ها دارد. ایران پیش از این، در سال ۱۳۹۴ موج ال‌نینو را تجربه کرد که سرانجامش بارش‌های پرحجم آن سال بود.

نتایج پژوهشی با عنوان «تحلیل داده مبنای تأثیر پدیده ال‌نینو بر بارش سالانه‌ ایران» که سال ۱۳۹۵ در ششمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران ارائه شده است، نشان می‌دهد پدیده ال‌نینو بیشترین تأثیر را بر ترسالی مناطق غرب، جنوب‌غرب کشور و مناطق جنوبی رشته‌کوه‌های البرز تا قسمتی از شمال‌شرق ایران دارد و کمترین تأثیر آن بر بارش کشور مربوط به مناطق شرق، جنوب‌شرق تا مرکز ایران است.

اما ال‌نینو چگونه بر تغییرات آب‌وهوایی ایران تأثیر می‌گذارد؟ این رویداد که در شروع فعالیت خود در تابستان امسال با وقوع آتش‌سوزی جنگل‌ها و موج‌های گرمایی بی‌سابقه در آمریکای شمالی و جنوبی، جنوب اروپا و شرق آسیا همراه بود، در فازهای مختلف خود رفتارها و تأثیر متفاوتی بر مناطق گوناگون می‌گذارد.

دیروز «احد وظیفه»، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور درباره نحوه تأثیر پدیده «ال‌نینو» بر آسمان ایران به ایلنا توضیح داد: «در سه سال گذشته، اقیانوس آرام در شرایط لانینا قرار داشته است، اما از بهار امسال رفته‌رفته دمای آب در مناطق استوایی این اقیانوس از شرایط نرمال گرمتر شده و فاز ال‌نینو آغاز شده است. البته ایران بین ۱۵ تا ۲۰ هزار کیلومتر از مناطقی که پدیده‌های ال‌نینو و لانینا در آنها رخ می‌دهد، فاصله دارد و کشور ما مثل آمریکای شمالی، استرالیا، فیلیپین و اندونزی تحت تأثیر مستقیم این پدیده‌ها قرار ندارد؛ اگرچه ایران هم مثل بسیاری از دیگر کشورهای جهان از تأثیرات غیرمستقیم این پدیده بی‌نصیب نیست.»

به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، در شرایط لانینا روند بارندگی‌ها عکس شرایط ال‌نینو است، به‌نحوی که در سه سال گذشته، بارندگی‌ها در مناطق غربی آمریکا نظیر ایالت کالیفرنیا به‌شدت کمتر از نرمال بود، اما کشورهایی مانند فیلیپین، اندونزی و شمال استرالیا، بارش‌هایی شدیداً بالاتر از نرمال را تجربه کردند

وظیفه با بیان این که گرم شدن آب اقیانوس آرام در فاز ال‌نینو، بر شرایط جوی لایه تروپوسفر زمین و در نتیجه شدت بارندگی‌ها در نقاط مختلف جهان اثر می‌گذارد، گفت: «در کشورهایی نظیر فیلیپین، اندونزی و شمال استرالیا و همچنین سواحل غربی آمریکا که به‌ترتیب در غرب و شرق اقیانوس آرام و در نزدیکی محل وقوع ال‌نینو قرار دارند، وقوع این پدیده اثرات محسوسی دارد؛ به‌نحوی که وقتی ال‌نینو رخ می‌دهد، میزان بارندگی‌ها در جنوب‌غرب آمریکا به سطح نرمال و بالاتر از نرمال می‌رسد، اما در مناطق غربی اقیانوس در همین بازه زمانی شاهد وقوع خشکسالی هستیم.»

به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، در شرایط لانینا روند بارندگی‌ها عکس شرایط ال‌نینو است، به‌نحوی که در سه سال گذشته که شاهد فاز لانینا بودیم، بارندگی‌ها در مناطق غربی آمریکا نظیر ایالت کالیفرنیا به‌شدت کمتر از نرمال بود، اما کشورهایی مانند فیلیپین، اندونزی و شمال استرالیا، بارش‌هایی شدیداً بالاتر از نرمال را تجربه کردند. علاوه‌بر این مناطق، شرق قاره آفریقا و بخش‌هایی از آمریکای جنوبی نیز به‌صورت مستقیم تحت‌تأثیر پدیده‌های ال‌نینو و لانینا قرار دارند.

او در ادامه گفت: «ایران، هم در مناطق حاره‌ای، یعنی نزدیک خط استوا قرار ندارد و هم فاصله بسیار زیادی با محل وقوع پدیده‌های ال‌نینو و لانینا دارد، اما با توجه به تغییراتی که وقوع این پدیده‌ها در امواج هواشناسی ایجاد می‌کند، پدیده‌ای مانند ال‌نینو به‌صورت غیرمستقیم بر کشور ما نیز تاثیر می‌گذارد؛ به‌نحوی که ال‌نینو باعث می‌شود سامانه‌های پرسرعت باد که به‌صورت موج در ترازهای فوقانی حرکت می‌کنند، در فصول سرد سال به عرض‌های پایین، یعنی به حوالی خط استوا، نزدیک شوند و آب‌وهوای مناطق جنب حاره‌ای و کشورهایی نظیر ایران را تحت‌تأثیر قرار دهند.»

طبق توضیح وظیفه، در شرایط ال‌نینو معمولاً بارندگی‌ها در اغلب نقاط ایران به‌خصوص در جنوب کشور به‌اندازه نرمال یا بالاتر از نرمال است، اما این پدیده همیشه رفتار مشخص شناخته‌شده‌ای ندارد و در برخی مواقع با وجود وقوع پدیده ال‌نینو، سال‌های کم‌بارشی تجربه شده و اتفاقاً در برخی سال‌ها که پدیده لانینا رخ داده است، شاهد بارش‌های بیشتر از نرمال بوده‌ایم. بااین‌همه، در میانگین بلندمدت، در فاز گرم اقیانوس آرام، معمولاً بارندگی‌ها در ایران از متوسط بیشتر بوده و در فاز سرد این اقیانوس نیز بارندگی‌ها به‌طور نسبی کمتر از نرمال بوده است.

انتظار بارش‌های سیل‌آسا

در روزهای گذشته «فیروز قاسم‌زاده»، سخنگوی صنعت آب ایران، نیز با اشاره به این پیش‌بینی‌ها گفته است: «بررسی نتایج پیش‌بینی‌های فصلی برای پاییز و زمستان پیش‌ رو، نشانگر این است که به‌جز در جنوب و جنوب‌شرق کشور -در استان‌های سیستان‌وبلوچستان، کرمان، هرمزگان، فارس، خراسان‌جنوبی و یزد- که دارای شرایط بارشی نرمال و اندکی بالاتر از نرمال خواهند بود، سایر بخش‌های کشور با افزایش بارش و شرایط فوق‌نرمال روبه‌رو خواهند بود. وقوع چنین شرایط فوق‌نرمال در فاز ال‌نینو، خبر از وقوع بارش‌های سنگین و سیل‌آسا دارد و درصورت تحقق پیش‌بینی‌های فصلی، انتظار آن می‌رود که بخش عمده کشور در پاییز و زمستان پیش‌ رو با وقایع حدی اقلیمی مواجه باشد و بارش‌های شدید و رودخانه‌های سیلابی را تجربه کند.

به گفته او گرمای بالای فاز ال‌نینو نیز باعث ذوب سریع برف‌ زمستانه خواهد شد و بر شدت سیلاب‌ها تأثیر خواهد گذاشت. در چنین شرایطی، حوضه‌های آبریز دارای سدهای مخزنی بزرگ، می‌توانند ضمن ذخیره‌سازی آب برای مصرف در سایر فصول، با کنترل سیل، جلوی وقوع خسارات جانی و مالی را نیز بگیرند، اما در حوضه‌های فاقد مخازن ذخیره‌ای و کنترل سیلاب، امکان وقوع خسارت محتمل‌تر است.

گزارش سازمان هواشناسی هم به این اشاره می‌کند که گرچه سیل از یک محدوده زمانی یک یا دو هفته بیشتر قابل پیش‌بینی نیست، ولی با توجه به انتظارات کلی از بارش‌های احتمالی، برای جلوگیری و کاهش آسیب‌های احتمالی و خسارت‌های ممکن ناشی از سیل‌های گسترده مانند اواخر سال ۹۷ و اوایل سال ۹۸ و برای حفظ آب و خاک باید برنامه‌های اجرایی متناسب در دستورکار متولیان امر قرار گیرد؛ به‌خصوص در مناطق شیبدار با پتانسیل وقوع رواناب و سیلاب (متناسب با میانگین بلندمدت بارش تجمعی منطقه موردنظر) و مناطق با کمبود پوشش گیاهی اقدامات آبخیزداری و ساخت آب‌بندهای فنی مناسب توسعه داده شود.

کم‌آبی‌ها جبران نمی‌شود

با اینکه در سه سال گذشته شاهد کم‌بارشی محسوس بوده‌ایم و طبق گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و خشکسالی سازمان هواشناسی وقوع یک سال بارندگی مناسب هیچ‌گاه نمی‌تواند کم‌آبی شدید موجود در کشور را جبران کند.

او البته ابراز امیدواری کرد که «بارندگی‌های نسبتاً مناسب امسال کمک کند تا خسارت‌های ناشی از کم‌آبی‌های اخیر اندکی ترمیم شود»، اما گفت: «حتی اگر در پاییز و زمستان امسال شاهد فصل‌های بسیار پربارشی باشیم، بازهم معضل کم‌آبی در کشورمان برطرف نخواهد شد، زیرا سه سال آبی متوالی است که اغلب نقاط کشورمان با کم‌بارشی محسوسی مواجه است؛ به‌طور مثال، در همین سال آبی جاری (مهر ۱۴۰۱ تا شهریور ۱۴۰۲)، بارندگی‌ها در استان خراسان‌رضوی ۵۲ درصد کمتر از نُرمال و در استان تهران ۴۱ درصد کمتر از متوسط بلندمدت بوده و امسال حتی در سه استان شمالی نیز بارندگی‌ها بین ۲۰ تا ۳۰ درصد پایین‌تر از نرمال بوده است.»

بر پایه توضیحات رئیس مرکز ملی اقلیم و خشکسالی سازمان هواشناسی کم‌‌بارشی‌های سه سال گذشته در کشور به حدی بوده است که اگر میزان کمبود بارش نسبت به شرایط نرمال در طول این مدت را در برخی مناطق کشور جمع بزنیم، رقم حاصل، از میزان بارش نُرمال سالانه آن مناطق بیشتر می‌شود. به‌عبارتی دیگر، شرایط در سه سال اخیر به‌گونه‌ای بوده است که گویی در این مدت، عملاً یک سال هیچ بارانی در برخی مناطق کشورمان نباریده است.