زلزله و طالبان علیه دو اثر جهانی

آمارها نشان می‌دهد زلزله‌های افغانستان که از ۱۵ مهر شروع شده تا روز یکشنبه (۲۳ مهر) ۳۱ بار با قدرت بیشتر از ۴ ریشتر این کشور را لرزانده است که از این تعداد، ۹ مورد با بزرگای بیشتر از ۵ ریشتر و ۴ مورد با بزرگای بیشتر از ۶ ریشتر بوده‌اند.

اخبار سبز کشاورزی ؛ علاوه‌بر مرگ بیش از دو هزار نفر در این زلزله‌ها و خرابی‌ها و فاجعه‌های انسانی که در این بحران رقم خورده، آثار تاریخی و میراث این دیار هم از زمین‌لرزه بی‌نصیب نمانده است؛ زلزله به قسمت‌هایی از مسجد جامع «هرات»، «ارگ هرات» یا قلعه‌ «اختیار‌الدین»، منار‌ها و برخی از مکان‌های تاریخی دیگر این ولایت صدمه‌هایی وارد کرده است.

این اما اولین‌بار نیست و افغانستان در سال‌های گذشته و در جریان جنگ نیز بسیاری از آثار تاریخی خود را از دست داده بود.

پهنه‌ افغانستان هزاران سال است محل تلاقی تمدن‌های بسیاری است که میراث قابل‌توجهی از خود بر جای گذاشته‌اند، از مادها و پارس‌ها گرفته تا یونانیان و اسکندر مقدونی و ساسانیان تا عباسیان، غزنویان، غوریان، مغولان، تیموریان، مغول‌ها و درانی و… هر یک نقشی در تحولات فرهنگی این منطقه داشته‌اند.

این میراث تاریخی برجای‌مانده که در ولایت‌های مختلف از کابل و هرات و بامیان گرفته تا قندهار و قندی و بلخ‌ خودنمایی می‌کنند، اما در ۳۰ سال گذشته از درگیری‌های خاورمیانه و آسیای مرکزی یا حتی حوادث طبیعی در امان نمانده‌اند؛ از آسیب‌های ناشی از اشغال مسلحانه‌ مناطق باستان‌شناسی گرفته تا تخریب عمدی، غارت و حفاری‌های غیرقانونی و زلزله.

زلزله و طالبان علیه دو اثر جهانی

با وجود اینکه میراث تاریخی افغانستان به‌دلیل ارزش تاریخی همواره مورد حمایت‌های بین‌المللی بوده‌اند و دو اثر جهانی افغانستان یعنی دره‌ «بامیان» و منار «جام» در شرق هرات در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، اما مجسمه‌های دره‌ «بامیان» توسط طالبان تخریب شد و منار «جام» بر اثر دو زلزله آسیب دید.

آن‌طور که گزارش‌های منتشرشده در سایت‌های «ARTNEWS»، «PSBNEWS» و «theworldmind» نشان می‌دهد، یکی از سایت‌های میراث جهانی یونسکو در افغانستان منظر فرهنگی و باستان‌شناسی دره‌ «بامیان» است که مجسمه‌های بزرگ 1500ساله «بودا» را با تخریب طالبان از دست داد. با وجود این، این مکان گواهی اصلی بیش از هزار سال تاریخ باختری است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد از قرن سوم تا پنجم، راهبان بودایی شبکه‌ای از صومعه‌ها، کلیساها و حجره‌ها را در این دره حک کردند.

اهمیت این دره برای جوامع جهانی آنقدر زیاد بود که برخی کشورها اقداماتی برای بازسازی و حفاظت آن در نظر گرفتند. ایتالیا و ژاپن به‌دنبال اجرای چند برنامه با همکاری یونسکو برای تحکیم جایگاه‌های بودا بودند و کره‌جنوبی هم برای ساخت یک مرکز فرهنگی متعهد شد، اما با تسلط طالبان بر این کشور هنوز نگرش آنها در قبال میراث افغانستان مشخص نیست و این‌که آیا کشورهای متعهد چطور می‌توانند نسبت به اجرای برنامه‌هایشان اقدامی انجام دهند، چیزی اعلام نشده است.

«نثار احمد الیاس» سخنگوی والی حکومت طالبان در هرات گفته است که آثار آسیب دیده در زلزله دوباره بازسازی می‌شوند و همچنین برخی از اخبار حاکی از آن است که اداره اطلاعات‌وفرهنگ قصد دارد با فروش بلیت گردشگری دره تخریب شده «بامیان» را تقویت کند

نیمه‌های شهریور ۱۴۰۰ بود که «فرانچسکو بندرین» مقام ارشد پیشین یونسکو با ابراز نگرانی از حاکمیت طالبان بر افغانستان نسبت به از بین رفتن آثار تاریخی این کشور، از دره‌ «بامیان» تا مرکز معنوی باستانی آیین زرتشتی و بودایی هشدار داد. او با اشاره به خاطره‌ تخریب جنایتکارانه‌ بودای ۱۵۰۰ساله «بامیان» از سوی طالبان در سال ۱۳۷۹ (۲۰۰۱ میلادی) تأکید کرده بود این دره هنوز زنده است، اما اقدام طالبان به‌عنوان نمونه‌ بارز بربریت علیه میراث فرهنگی در تاریخ ثبت شد. تندیس‌های بودا در «بامیان» تا قبل از تخریب، بزرگترین تندیس‌های بودا و بلندترین مجسمه‌های سنگی در جهان بودند.

دیگر سایت جهانی افغانستان، منار «جام» در دره‌ شیب‌دار رودخانه‌ «هری» و در ۲۰۰ کیلومتری شرق هرات قرار دارد. این برج ۶۵ متری از سوی «سلطان غوری غیاث‌الدین»، برای بزرگداشت امپراتوری سلسله‌ خود، ساخته شد و یکی از بلندترین ساختمان‌های خشتی در جهان است که همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. در طول ۵۰ سال گذشته، یونسکو کمپین‌های متعددی برای حفاظت از این منار برگزار کرد و در سال ۲۰۱۹ نیز یک بنیاد بین‌المللی برای حفاظت از این اثر تاریخی دو میلیون دلار اعتبار در اختیار یونسکو قرار داد.

دست تخریب‌های طالبان هنوز به این بنای ارزشمند نرسیده، اما در زلزله‌ دو سال پیش براساس اعلام رئیس وقت اطلاعات و فرهنگ ولایت غور، منار جام نسبت به گذشته بیشتر کج شد و در خطر فروپاشی قرار گرفت؛ بنایی که البته در خطر جاری شدن سیلاب هم قرار دارد و حالا بر اثر زلزله‌ اخیر هم آسیب دیده است.

زلزله‌ جدید و آسیب به سه اثر تاریخی

دو سایت جهانی افغانستان هرچند به‌سختی توانستند خود را از جنگ طی سال‌های گذشته، تسلط حکومت طالبان و زلزله تا امروز برسانند؛ اما آن‌طور که «احمد جاوید غزنوی» از اهالی «هرات» چند روز پیش گفته بود، قسمتی از برج‌های «ارگ هرات» اندکی صدمه دیده است و همچنین بخشی از اثر جهانی «منار» و گلدسته‌های «مسجد جامع» هرات در این زمین‌لرزه آسیب دید.

مسئولان محلی حکومت طالبان در ولایت هرات نیز تخریب مکان‌های تاریخی در این ولایت را تأیید کردند. «نثار احمد الیاس»، سخنگوی والی حکومت طالبان، در هرات گفت خسارت‌هایی در بنا‌های تاریخی در «ارگ هرات» (قلعه‌ اختیارالدین)، «مسجد جامع» و «منار‌» رخ داده است.

«ارگ هرات» یا «قلعه‌ اختیارالدین» که «ارگ بالاحصار» و «قلعه‌ شمیران» هم نامیده می‌شود، ارگی دوهزارساله است که در قسمت شمالی شهر بین محله‌ «قطیبچاق» و محله‌ «بردارانی‌ها» و بر روی تپه‌ای بلند قرار دارد و از خشت خام ساخته شده است. ماجرای ساخت ارگ به پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد؛ ۳۳۰ پیش از میلاد، اسکندر پس از تصرف شهر «آرتاکوانا»، مرکز ساتراپی هریوا، آن را ویران کرد.

سپس او یا بازماندگانش در نزدیکی آن، شهر جدیدی بنا کردند و نامش را «اسکندریه آریانا» گذاشتند و این دژ را برای نظامیان خود ساختند. هدف از ساختن این دژ، حفظ نظامیان از شورش احتمالی مردم شهر در برابر سلطه‌ مقدونی‌ها بود. «ارگ هرات» در قرن هفتم توسط «اختیارالدین» مرمت و پس از خرابی‌های زمان مغولان مجدد توسط «ملک فخرالدین کرت» تعمیر شد.

ارگ بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۱ کاملاً بازسازی شد، اما حالا خسارت‌هایی از زلزله‌ اخیر دیده است.

«مسجد جامع هرات» هم با پیشینه‌ ۸۰۰ساله‌ خود از این تخریب‌ها و آسیب‌ها در امان نمانده است. این بنا به گفته‌ «همایون احمدی»، کارشناس حفظ بناهای تاریخی هرات افغانستان، در زیباترین موقعیت شهر کهن هرات و خراسان قدیم واقع شده و پیش از تبدیل به مسجد، چند هزار سال در زمان‌های قبل از اسلام عبادتگاه آریاییان بوده و در زمان خلافت «عثمان بن عفان» به مسجد تبدیل شده است.

آن‌طور که این کارشناس پیش از این به «مهر» گفته بود در سال ۴۱۴ هجری قمری بر اثر آتش‌سوزی نیمی از مسجد که غالباً چوب و با نقوش و رنگ‌آمیزی بوده، سوخته است که «خواجه عبدالله محمد» با همکاری مریدان و همراهانشان آتش مسجد را خاموش کردند و بعد از آن مردم شهر هرات به ترمیم مسجد جامع همت گماشتند. در طول قرن‌ها این مسجد بارها تعمیر و ترمیم شد تا به امروز رسید و حالا گلدسته‌های آن بر اثر زلزله تخریب شدند.

فعلاً خبری از احیای میراث نیست

باوجود این‌که رهبران طالبان فقط اندکی پس از تسلط خود بر افغانستان اعلام کردند که به‌شدت از آثار باقیمانده محافظت، نظارت و نگهداری می‌کنند، اما بسیاری، این تأکیدها را با دیده‌ تردید دیدند؛ چون از همان زمان بسیاری از کارکنان و کارشناسان مکان‌های باستانی و موزه‌ها خانه‌نشین شدند و از وضعیت آثار باستانی بی‌خبر ماندند. از سوی دیگر طالبان پیش‌ازاین نشان داده بود که درباره‌ آثار باستانی تمام تصاویر انسان‌ها و حیوانات را رد می‌کند و به گذشته‌ پیش از اسلام نگاه مناسبی ندارد.

در ۱۹۹۲ میلادی هم حمله‌های طالبان و غارت موزه‌ ملی افغانستان منجر به از دست رفتن ۷۰ درصد از صد هزار اثر باستانی فرهنگ و تاریخ افغانستان شد. «طالبان نورآغا نوری»، باستان‌شناس افغانستانی، همان زمان گفته بود: «ما انتظار نداشتیم سلطه‌ طالبان به این سرعت رخ دهد.

مقامات دولتی قصد داشتند برای حفظ و نگهداری آثار باستانی، آنها را از شهرهایی مانند هرات و قندهار انتقال دهند، اما سقوط ناگهانی دولت مانع از این اقدامات شد.»

او آن زمان تأکید کرده بود بیش از هشت هزار اثر در موزه‌ ملی افغانستان در معرض آسیب هستند. مقامات پیشین افغانستان موفق به خروج آثار تاریخی نشدند، اما سخنگوي طالبان درباره‌ ميراث فرهنگي افغانستان اعلام کرد: «ازآنجاكه افغانستان، كشوري مملو از آثار باستاني و قدمت است و اين‌گونه آثار بخشي از تاريخ، هويت و فرهنگ غني كشور ما را تشكيل مي‌دهد، تعهد به حفاظت، نظارت و نگهداری قوی از این آثار داریم. حفاری‌های غیرقانونی متوقف و فروش آثار باستانی در بازار هنر ممنوع است. مقامات طالبان قول داده‌اند که از میراث فرهنگی کشور از جمله موزه‌ ملی در کابل محافظت کنند.»

این درحالی بود که بسیاری از فعالان جهانی در حوزه‌ میراث فرهنگی هم از ناتوانی یونسکو در قبال افغانستان انتقاداتی را مطرح می‌‌کردند؛ اینکه ثبات و حفاظتی که زمانی از سوی این نهادهای بین‌المللی تحت رهبری غرب وعده داده شده بود، دیگر قابل تضمین نیست و تخریب میراث فرهنگی افغانستان از سوی طالبان به‌سادگی این را ثابت می‌کند.

**

حضور طالبان، ناامنی، فقر و حالا زلزله، شاید نقطه‌ روشنی برای گردشگری افغانستان نگذاشته باشد، اما مسئولان در وزارت اطلاعات‌وفرهنگ اعلام کردند که طی دو سال گذشته چهار هزار و ۲۰۰ گردشگر خارجی از مراکز دیدنی افغانستان بازدید کرده‌اند که شاید بتوان همین آمار را کورسوی امیدی در افغانستان دانست تا میراث فرهنگی و گردشگری آن رونق اندکی داشته باشد.

«نثار احمد الیاس» سخنگوی والی حکومت طالبان در هرات گفته است که آثار آسیب‌دیده در زلزله دوباره بازسازی می‌شوند و همچنین، برخی از اخبار حاکی از آن است که اداره‌ اطلاعات‌وفرهنگ قصد دارد با فروش بلیت گردشگری دره‌ تخریب‌شده‌ «بامیان» را تقویت کند؛ هرچند نگرانی‌ فعالان اجتماعی و میراث فرهنگی افغانستان همچنان به‌قوت باقی‌ است.