گذاری در بزرگ‌ترین باغ گیاه‌شناسی خاورمیانه
وارد بزرگ‌ترین باغ گیاه‌شناسی خاورمیانه می‌شویم؛ باغی در شمال‌غرب تهران و منطقه چیتگر که از لحاظ تنوع گونه‌ای، جزو ده باغ گیاه‌شناسی برتر و مهم دنیا محسوب می‌شود.
اخبار سبز کشاورزی؛ آنان که قبلا تجربه بازدید از این موزه‌باغ را داشته‌اند، با تجهیزات کامل آمده‌اند؛ کوله‌پشتی، خوراکی و به خصوص آب و نوشیدنی در این ماه نسبتا گرم، دوربین برای عکاسی از این طبیعت زیبا و در نهایت کفش مناسب، چرا که می‌دانند پیاده‌روی در باغ 150 هکتاری با گنجینه‌ای بی‌نظیر از گل‌ها و گیاهان متنوع، قطعا چند ساعت زمان می‌برد.
اوایل صبح را برای بازدید انتخاب می‌کنیم تا از هُرم گرما در امان بمانیم. ودود صمدی، مسئول بازرگانی موسسه تحقیقات، جنگل‌ها و مراتع کشور ما را همراهی می‌کند. انواع گل‌های محمدی و سرخ و گل‌هایی به رنگ بنفش و زرد و نارنجی در ورودی باغ به ما سلام می‌دهند؛ بخشی که به قطعه آموزشی و نمایشی معروف است.
اینجا می‌توانید گیاهان پیازی و غده‌‌ای، گیاهان معطر و علفی، باغ سبزیجات ایرانی، باغ میوه سنتی ایرانی، برکه گیاهان آبزی و قطعات متنوع دیگری را مشاهده کنید. همچنین چند نمونه باغچه‌کوچک طراحی شده است که می‌تواند الگویی برای ایجاد فضای سبز در منازل باشد. به گفته صمدی، کلیات باغ در این قطعه یک و نیم‌هکتاری خلاصه شده است. وی می‌گوید: «هدف از طراحی این بخش آن بود که بتوانیم اطلاعات لازم را در حوزه گل و گیاه به گروه‌های هدف در قالب آموزش ارائه دهیم.»
مسیرمان را در باغی که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است، ادامه می‌دهیم.
در انتهای مسیر عبوری از قطعه نمایشی، رویشگاه هیمالیا ظاهر می‌شود، رویشگاهی تشکیل‌شده از سه تپه که ارتفاع بلندترین آن‌ها ۱۹ متر است و به خوبی شرایط کوهستانی منطقه هیمالیا را نمایش می‌دهد.
سپس به جنگل‌های شمال ایران سفر می‌کنیم و گونه‌های گیاهی از شمشاد خزری، لیلکی و بلندماز را مشاهده می‌کنیم.
اینجا رویشگاه هیرکانی با بیش از صدها گونه درختی، درختچه‌ای و علفی است. حتی برخی گونه‌های در حال انقراض مانند شب‌خسب، تویا و شـاه‌بلوط هم قابل مشاهده هستند. بعد از آن با حضور در تپه ماهور، دره، چشمه و رود، آبشار و آبگیر و حجم زیادی از صخره‌‌های طبیعی، خود را در طبیعت منطقه البرز می‌بینیم و گونه‌های ارزشمند این منطقه مثل سماق، زالزالک، گلابی وحشی و بنـه را به نظاره می‌نشینیم. به جنگل‌های طبیعی زاگرس هم وارد می‌شویم و از سه تپه مصنوعی در این قسمت و گونه‌هایی از جنس بادام، پسته، زالزالک، گلابی، بارانک، سماق و ارغوان بازدید می‌کنیم. در ادامه مسیر به میدان مرکزی می‌رسیم و در گلستانی از باغ رز رها می‌شویم؛ گلستانی که در وسط آن آبنمای بزرگی خودنمایی می‌کند.
صمدی، مسئول بازرگانی موسسه تحقیقات می‌گوید: «این رزهای زیبا، رنگ‌بندی متنوعی دارند و از اول بهار تا اواسط پاییز گل می‌دهند. معماری این منطقه و گیاهان آن به خصوص سرو شیراز، باغ‌های ایرانی را در ذهن افراد تداعی می‌کند.»
به بخش گیاهان دارویی هم سری می‌زنیم، قسمتی که به منظور تحقیقات درباره گیاهان دارویی بومی و غیربومی و آشنایی بازدیدکنندگان با این گیاهان ایجاد شده است. حفاظت از تنوع ژنتیکی گیاهان دارویی بومی از دیگر اهداف ایجاد این قطعه بوده است.
باغ میوه‌های بومی ایران هم با انواع درختان انگور، انجیر، ازگیل، انار و آلبالو، رنگارنگ و چشم‌نواز است. به گفته صمدی، این بخش با هدف حفظ ذخایر ژنتیکی ارقام میوه بومی که کاشت و پرورش آن‌ها رو به فراموشی است و تکثیر و معرفی آن‌ها در زمینی به مساحت پنج هکتار طراحی شده است.
رویشگاه‌های خارجی
در این باغ، شش رویشگاه داخلی، پنج رویشگاه خارجی و هشت باغ موضوعی طراحی و اجرا شده است.
ما به رویشگاه‌های خارجی قدم می‌گذاریم. ابتدا از رویشگاه قفقاز و گونه‌های مختلف آن مثل افرا و بارانک دیدن می‌کنیم و سپس به چمنزارهای آمریکا قدم می‌گذاریم. پوشش‌های درختی و درختچه‌ای بومی آمریکا که با شرایط آب و هوایی تهران سازگار هستند، اینجا خودنمایی می‌کنند. بعد از آن به چین و ژاپن می‌رویم و سبک باغ‌سازی خاور دور را به نظاره می‌نشینیم.
صمدی، پژوهشگر حوزه گل و گیاه می‌گوید: «سبک باغ‌سازی در خاور دور (چین و ژاپن) یکی از سبک‌های معروف باغ‌سازی در جهان محسوب می‌شود. این سبک به دلیل جمعیت زیاد و کمبود اراضی بر اساس فضاهای کوچک و طرح‌های مینیاتوری شکل گرفته و در طراحی آن از طبیعت تقلید شده است. رویشگاه اروپا با یک کوشک الهام‌گرفته از معماری کلاسیک یونان هم ما را به سمت خود فرا می‌خواند. ورودی قطعه با یک کوشک طراحی شده و پنج مجسمه از گیاه‌شناسان بنام اروپایی (لینه، داروین، مندل، بواسیه و رشینگر) در وسط بولوار این بخش خودنمایی می‌کنند.
قطعا تماشای باغی به این وسعت نیازمند تورلیدری است که همه اطلاعات مربوط را به شما بدهد، اما چنین امکانی مهیا نیست. صمدی درباره چرایی موضوع می‌گوید: «تعداد بازدیدکنندگان زیاد و نیروهای ما کم است، اما اخیرا اپلیکیشنی طراحی کرده‌ام تا بازدیدکنندگان بتوانند با نصب آن، اطلاعات مربوط به باغ را به صورت صوتی و متنی دریافت کنند و امیدوارم تا تابستان انتشار یابد؛ البته تورلیدرهایی به صورت محدود برای گروه‌ها در نظر گرفته شده است که افراد با پرداخت هزینه می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.»
درباره کمبود غرفه‌های فروش آب و خوراکی و اوضاع نابسامان سرویس‌های بهداشتی باغ هم می‌پرسم که می‌گوید: «متأسفانه بیشتر گلایه بازدیدکنندگان از همین دو مورد است که قطعا برای حل مشکل فکر اساسی خواهیم کرد.»
هدف از ایجاد باغ گیاه‌شناسی
صمدی، مسئول بازرگانی موسسه تحقیقات، جنگل‌ها و مراتع کشور می‌گوید: «در تمام دنیا، باغ‌های گیاه‌شناسی با دو هدف شکل می‌گیرند، اول ایجاد ذخیره‌گاه‌هایی برای حفاظت از تنوع زیستی گیاهان به‌خصوص گیاهان بومی هر منطقه و همچنین گیاهان کمیاب و در معرض خطر نابودی و دوم ایجاد فضایی برای ارائه آموزش‌های عمومی و تخصصی به‌خصوص به نسل جوان و نونهال. در کنار این‌ها باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، نقش مهمی در گردشگری و ایجاد آرامش برای مردمی دارد که در یک شهر بسیار شلوغ و آلوده زندگی می‌کنند.»
به گفته این پژوهشگر حوزه گل و گیاه، این باغ در سال 1347 با هدف حفاظت از گیاهان بومی و معرفی آن‌ها برای فعالیت‌های علمی ساخته شد، اما از حدود 10 سال قبل، زمینه ورود مردم به این مجموعه زیبا و ارزشمند فراهم آمد.
صمدی به این موضوع هم اشاره می‌کند که باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با ۳۵۰ باغ گیاه‌شناسی دنیا تبادل بذر دارد: «تعداد زیادی گونه گیاهی منحصر به‌فرد و غیربومی از کشورهای مختلف از جمله فرانسـه، آلمان، لهستان، دانمارک، هلند، انگلستان، چیـن، ژاپـن، تایلند و آمریکا در باغ وجود دارد که اغلب بـه صورت بذر وارد باغ شده‌اند.»
