رشد خطرناک گردوغبار در مناطق جنوبی ایران

به طور میانگین در سال ۱۴۰۲ در کشور فقط۲۴.۶ درصد از روزهای سال غلظت ذرات معلق PM2.5 کمتر از ۱۵ میکروگرم در مترمکعب (رهنمود سازمان بهداشت جهانی) بوده است. بیشترین تعداد روزهای با غلظت کمتر از رهنمود سازمان بهداشت جهانی در شهر سنندج (۹۴ درصد)، شاهرود (۸۲درصد) و ارومیه (۷۷ درصد) بوده است.

همچنین در شهرهای تهران فقط ۳.۲ درصد از روزهای سال (۱۲ روز) غلظت این ذرات کمتر از رهنمود سازمان بهداشت جهانی بوده است. طی سال ۱۴۰۲ به طور میانگین در کشور ۸۱ روز غلظت روزانه این ذرات کمتر از رهنمود بهداشت جهانی (۱۵ میکروگرم در مترمکعب) بوده است.

این گزارشی است که هفته گذشته وزارت بهداشت، درمان و علوم پزشکی از وضعیت آلودگی هوا به ذرات معلق منتشر کرده است. بر اساس این گزارش در سال ۱۴۰۲ در شهرهای موردمطالعه تقریباً ۸.۳ درصد از روزهای سال شاخص کیفیت هوا در سنجش این ذرات در محدوده هوای خوب (نسبت به سال ۱۴۰۱ تقریباً ۵ درصد کاهش یافته است) که در آن محدوده کیفیت هوا رضایت‌بخش و دارای خطر سلامتی ناچیز و یا فاقد خطر برای سلامتی است. همچنین بر اساس این گزارش رسمی در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ تعداد روزهای دارای هوای خوب کاهش و تعداد روزها با هوای قابل‌قبول افزایش یافته است. شهرهای تهران، مشهد، اهواز، اصفهان، شیراز، اراک و کرج دارای کمتر از ۵ روز هوای خوب در سال ۱۴۰۲ بوده‌اند. بیشترین روزهای هوای خطرناک در سال ۱۴۰۲ مربوط به شهر زابل (۴۲ روز) بوده است که نسبت سال ۱۴۰۱ بیش از دوبرابر افزایش داشته است.

این گزارش هشدار داده است تعداد کل موارد مرگ (همه علل) منتسب به‌مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق در سال ۱۴۰۲ بیش از ۱۶ درصد نسبت به سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است.

وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی کتابچه‌ای با عنوان «کمی‌سازی اثرات بهداشتی و خسارات اقتصادی منتسب به آلاینده ذرات معلق در پنجاه و هفت شهر ایران» در سال ۱۴۰۲ منتشر کرده است. این مطالعه برای شهرهای «تهران»، «مشهد»، «تبریز»، «اصفهان»، «اراک»، «سنندج»، «ایلام»، «زاهدان»، «کرج»، «یزد»، «همدان» و ۴۶ شهر دیگر کشور انجام شده است. بر اساس این گزارش در سال ۱۴۰۲ در شهرهای موردمطالعه ۳۰.۴ درصد از روزهای سال میانگین غلظت روزانه ذرات معلق PM2.5 بین ۱۵ الی ۲۵ میکروگرم در مترمکعب (هدف موقت سازمان بهداشت جهانی)، ۲۵.۲ درصد از روزهای سال میانگین غلظت روزانه این ذرات بین ۲۵ الی ۳۷.۵ الی ۵۰ میکروگرم در مترمکعب (هدف موقت ۲ رهنمود سازمان بهداشت جهانی)، ۵.۸ درصد از روزهای سال میانگین غلظت روزانه این ذرات بین ۵۰ الی ۷۵ میکروگرم در مترمکعب (هدف موقت ۱ رهنمود سازان بهداشت جهانی) و ۳ درصد از روزهای سال میانگین غلظت این ذرات روزانه بالاتر از ۷۵ میکروگرم در مترمکعب بوده است.

هوای خوبِ کمیاب

این مطالعه می‌گوید: «در سال ۱۴۰۲ در شهرهای موردمطالعه تقریباً ۸.۳ درصد از روزهای سال شاخص کیفیت هوا ذرات معلق PM2.5 در محدوده هوای خوب (نسبت به سال ۱۴۰۱ تقریباً ۵ درصد کاهش یافته است) که در آن محدوده کیفیت هوا رضایت‌بخش و دارای خطر سلامتی ناچیز و یا فاقد خطر برای سلامتی است. همچنین ۶۸.۹ درصد از روزهای سال (۲۲۷) شاخص کیفیت هوا در محدوده هوای قابل‌قبول است که نسبت به سال ۱۴۰۱ تقریباً ۱۳ درصد افزایش داشته است. اگر چه آلودگی در این محدوده ممکن است برای تعداد بسیار کمی از افراد با ملاحظات بهداشتی خاص همراه باشد. در این شرایط افرادی که نسبت به ذرات معلق حساسیت ویژه‌ای داشته باشند ممکن است علائم تنفسی را مشاهده کنند. ۱۶.۲ درصد از محدوده هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، ۵.۶ درصد در محدوده هوای ناسالم، ۰.۵ درصد در محدوده هوای خیلی ناسالم، ۰.۵ درصد در محدوده هوای خطرناک بودند که نسبت به سال ۱۴۰۱ تعداد روزهای دارای هوای خوب کاهش و تعداد روزها با هوای قابل‌قبول افزایش یافته است.

گزارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌گوید بیشترین تعداد روز هوای خوب مربوط به شهر سنندج (۱۹۵ روز) است. شهرهای تهران، مشهد، اهواز، اصفهان، شیراز، اراک و کرج دارای کمتر از ۵ روز هوای خوب در سال ۱۴۰۲ بوده‌اند. بیشترین روزهای هوای خطرناک در سال ۱۴۰۲ مربوط به شهر زابل (۴۲ روز) بوده است که نسبت سال ۱۴۰۱ بیش از دوبرابر افزایش داشته است: «تلاش بیشتر مسئولان برای افزایش تعداد روزهای خوب امری ضروری است. بیشترین تعداد روزهای ناسالم برای همه گروه‌ها، هیلی ناسالم و خطرناک مربوط به شهرهایی است که با پدیده طوفان گردوغبار روبه‌رو هستند ازجمله شهر زابل، ایرانشهر، ریگان، قرچک، اهواز، بجنورد، ماهشهر که باعث اثرات سو بهداشتی بسیاری برای سلامتی ساکنان این شهرها شده است. سازمان‌های مسئول باید اقدامات بسیار فوری را در مناطق تولید گردوغبار اجرا کنند تا حداقل روند روبه‌رشد حجم گردوغبار و تعداد روزهایی که این پدیده در این استان‌ها رخ می‌دهد کاهش یابد.»

 مرگ‌ومیر بالا

این وزارتخانه در بخش دیگری از گزارشش به موضوع مرگ‌ومیرهای منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با این ذرات در افراد بالای ۳۰ سال در سال ۱۴۰۲ در شهرهای موردمطالعه می‌پردازد: «در شهرهای موردمطالعه به طور میانگین ۳۰ هزار و ۶۹۲ نفر با حد پایین ۲۰ هزار و ۵۲۳ و حد بالای ۳۹ هزار ۶۳۴ نفر است. در شهر تهران به طور میانگین مرگ ۶۹۳۹ نفر با حد پایین ۴۶۴۸ و حد بالای ۸ هزار و ۹۷۰ نفر منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با این ذرات در سال ۱۴۰۲ است. نتایج نشان می‌دهد که به طور میانگین جزء کل موارد مرگ منتسب به ذرات معلق در کشور در سال ۱۴۰۲ برابر با ۱۲.۵۸ درصد است که این جزء منتسب در شهرهایی نظیر زابل، ریگان، ماهشهر، تهران، اهواز، مشهد، اصفهان، اراک، ملارد، پاکدشت، ورامین و ساوه که با آلودگی هوای شهری و پدیده گردوغبار درگیر هستند بالاتر از میانگین کشوری است.»

بر اساس این گزارش تعداد مرگ به‌علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق در سال ۱۴۰۲ در شهرهای مورد مطالعه بطور میانگین ۸۱۹ نفر با حد پایین ۳۳۰ و حد بالای ۱۳۲۱ نفر است. در شهر تهران به طور میانگین مرگ بعلت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به مواجهه طولانی مدت با این ذرات ۱۲۴ نفر با حد پایین ۵۴ و حد بالا ۲۰۲ نفر است. نتایج نشان می‌دهد به‌طور میانگین جزء مرگ به علت بیماری‌های انسداد ریوی منتسب به این ذرات در کشور ۱۱.۴۳درصد است که این جزء منتسب در شهرهایی نظیر زابل، ریگان، ماهشهر، تهران،‌ اهواز، مشهد، اصفهان، اراک،‌ ملارد،‌ پاکدشت، ورامین و ساوه که با آلودگی هوای شهری و پدیده گردوغبار درگیر هستند بالاتر از میانگین کشوری است.

همچنین وزارت بهداشت اعلام کرده است که تعداد مرگ به علت سرطان ریه در افراد بالای ۳۰ سال منتسب به مواجهه طولانی مدت با این ذرات در سال ۱۴۰۲ در شهرهای فوق‌الذکر به طور میانگین ۷۷۳ نفر با حد پایین ۲۰۶ و حد بالای ۱۱۹۳ نفر است. در شهر تهران تعداد مرگ به‌علت سرطان ریه در افراد بالای ۳۰ سال به طور میانگین ۱۷۳ نفر با حد پایین ۴۰ و حد بالای ۲۶۴ نفر است. نتایج نشان می‌دهد که به طور میانگین جزء مرگ به علت سرطان ریه منتسب به ذرات معلق در کشور ۱۴.۴۲ درصد است. که این عدد مشابه آنچه در بالا گفته شد و در همان شهرهایی که در بالا نام برده شد بالاتر از میانگین کشوری است.

این وزارتخانه در این کمی‌سازی مسئله را از سال‌های گذشته بررسی کرده است. بنابراین؛ مطالعه طبق نتایج گزارش‌های کمی‌سازی مرگ‌های منتسب به ذرات معلق منتشر شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی،‌ طی سال‌های ۱۳۹۵، ۱۳۹۶،‌۱۳۹۷، ۱۳۹۸، ۱۳۹۹، ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ به طور میانگین ۹.۳۶، ۸.۸۹، ۷.۶۷، ۷، ۸، ۱۲.۵، ۱۳.۹، ۱۲.۶ در صد از کل موارد مرگ منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق در شهرهای مورد مطالعه با جمعیت تقریبی ۴۸ میلیون نفر است. باتوجه‌به کاهش غلظت ذرات معلق طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ درصد مرگ‌های منتسب نیز به مقدار جزئی کاهش پیدا کرده است. اما این روند در سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ متوقف و افزایشی شده است. تعداد کل موارد مرگ (همه علل) منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق در سال ۱۴۰۲ بیش از ۱۶ درصد نسبت به سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است.

 هشدارهای پیشین

سال ۱۴۰۲ دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گزارشی با عنوان «بررسی مطالعات منشایابی آلودگی هوا در کشور به همراه ارائه راهکارهای بهبود» منتشر کرده بود که در آن هشدار می‌داد:«گسترش شهرنشینی و افزایش انتشار آلاینده ها در محیط، باعث شده است؛ آلودگی هوا به عنوان یکی از معضلات اصلی کلانشهرها قلمداد شود. این پدیده هر ساله خسارات جبران‌ناپذیری را متوجه کشورها می‌کند و از همین‌رو برنامه‌ریزی برای مدیریت و کاهش مخاطرات آن در دستور کار ویژه مسئولان و سیاستگذاران شهری و کشوری قرار دارد. اولین قدم برای برنامه‌ریزی شناخت دقیق ابعاد مسئله است که این مهم از پایش کارا و گسترده ترکیبات آلاینده فراهم می‌آید. نتایج مطالعات موید ضرورت بررسی وضعیت آلاینده‌های هوا و ترکیبات شیمیایی به‌کار رفته در آن‌ها است تا با مطالعه روند فصلی آلاینده‌ها و تعیین منابع احتمالی آن‌ها، امکان بررسی دقیق‌تر پدیده آلودگی هوا، منشاء تولید و عوامل مؤثر بر تشدید یا کاهش آن فراهم گردد.

تعیین عوامل مؤثر بر این پدیده و برآورد اثر آنها به اولویت‌بندی راهکارها و چگونگی سرمایه‌گذاری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها برای مقابله با این پدیده کمک می‌کند. در این میان دو روش استفاده از ضرایب انتشار و لیست کامل آن تحت عنوان سیاهه انتشار و نیز روش سهم بندی منابع به عنوان دو روش کلی در منشایابی آلاینده‌ها معرفی شدند. با توجه به اینکه مطالعات سیاهه انتشار به صورت متوسط سالیانه گزارش می شود و تغییرات ایجاد شده در نوع سوخت و فرآیندهای صنایع، ممکن است به خوبی منعکس نگردد. لذا برنامه مدون پایش و نمونه برداری از آلاینده های مسئول و بحرانی در هر کلان شهر در طی بازه های زمانی مطلوب، امکان تعیین درصد مشارکت منابع مختلف را روشن تر می سازد. این اشراف از وضعیت تولید انتشار منابع و سهم مشارکتی آنها از تولید آلاینده ها، امکان اتخاذ تصمیم های مدیریتی جامع و سیاست و قانونگذاری دقیق تر را فراهم می کند. لازم به ذکر است،عدم جریان آزاد اطلاعات، این همگرایی در جمع بندی نتایج ومطالعات را محدودتر کرده و نقش مراکز پژوهشی و دانشگاهی را در این میان پررنگ تر می سازد.»

این مرکز دولت را مخاطب قرار داده و عنوان کرد: «بررسی‌ها ضرورت برنامه‌های هدفمند کیفیت هوا را برای هر شهر و حتی یک منطقه از شهر را برای کلانشهرها نشان می‌دهد. با توجه به آنچه مطرح شد و عنایت به اینکه با تغییر نوع سوخت و فرآیندهای صنایع، نتایج سهمبندی‌ها و سیاهه انتشار در طول سال تغییر می‌کند، برنامه مدون پایش و نمونه برداری از آلاینده‌های مسئول و بحرانی در هر کلانشهر در طی بازه‌های زمانی مشخص و دوره‌ای، امکان تعیین درصد مشارکت منابع مختلف را روشن‌تر می‌سازد.

این اشراف از وضعیت تولید انتشار منابع و سهم مشارکتی آنها از تولید آلاینده‌ها، امکان اتخاذ تصمیم‌های مدیریتی جامع و سیاست و قانونگذاری دقیق‌تر را فراهم می‌کند. لازم به ذکر است، عدم جریان آزاد اطلاعات، این همگرایی در جمعبندی نتایج و مطالعات را محدودتر کرده و نقش مراکز پژوهشی و دانشگاهی را در این میان پررنگتر می‌سازد.»