رب گوجه فرنگی و اثرات آن بر سلامتی تغذیه
در این مقاله جامع توسط دکتر کورش حاذق جعفری، کارشناس پژوهشکده صنایع غذایی، با فواید بینظیر رب گوجه فرنگی برای سلامتی آشنا شوید.

رب گوجه فرنگی یک ماده غذایی غنی از مواد مغذی است که ارزش غذایی بالایی دارد. این محصول سرشار از ویتامینها، مواد معدنی و آنتیاکسیدانها است و فواید بسیاری برای سلامتی دارد.
اخبار سبز کشاورزی؛ این محصول غذایی که از حذف پوست و دانههای گوجه فر نگی پس از تغلیظ آب گوجه فرنگی به دست می آید، سرشار از مواد مغذی شامل آهن، پتاسیم، ویتامینهای خانواده B و K و C و آنتی اکسیدان است. آنتی اکسیدان موجود در رب گوچه فرنگی نقش مهمی در جلوگیری از سرطان علی الخصوص سرطان پرستات دارد. همچنین رب گوجه فرنگی می تواند تاثیرات مثبتی روی عملکرد گلبولهای قرمز، سلامتی چشم و تولید مثل و رشد جنین داشته باشد. همچنین تحقیقات علمی در نشزیات معتبر نشان داده که میزان لیکوپن موجود در رب گوجه فرنگی خطر ابتلا به سکته مغزی را در مردان به میزان قابل توجهی کاهش می دهد.
ضمناً رب گوجه فرنگی تاثیر بسیار مثبتی در پیشگیری از عوارض آفتاب سوختگی در انسان دارد. اگرچه مقدار ویتامین C موجود در رب گوجه فزنگی به دلیل اعمال فرآیند حرارتی به مراتب نسبت به گوجه فرنگی کمتر است لیکن با همین مقدار ویتامین C می تواند سیستم ایمنی بدن را قوی نگهدارد. همچنین به لحاظ غنی بودن از پتاسیم می تواند در تنظیم میزان مواد معدنی و آب بدن مؤثر واقع شود. در شهرستان چابهار، استان سیستان و بلوچستان، کارخانههای رب گوجه فرنگی متعددی وجود دارند که در زمینه تولید و عرضه این محصول فعالیت میکنند. این کارخانهها با استفاده از گوجهفرنگیهای باکیفیت و تجهیزات پیشرفته، رب گوجه فرنگی را در انواع مختلف و با استانداردهای بالا تولید میکنند.
ویژگیهای فیزیک و شیمیایی رب گوچه فرنگی:
الف- رنگ ظاهری رب گوجه فرنگی تازه و رسیده باید مطابق شکل به رنگ قرمز روشن باشد. در کارخانه تواید رب گوجه فرنگی میزان قرمزی رنگ رب به روش تهیه آن بستگی دارد. به دلیل اینکه ربهای گوجه فرنگی امروزی را در خلأ تهیه میکنند، معمولاً رنگ آنها قرمز است و به سیاهی نمیزند. البته ربهایی که رنگ آنها خیلی روشن هستند هم از گوجههای کال و نارس تهیهشدهاند و تیرگی بیشازحد رب هم میتواند نشاندهنده این مسئله باشد که دستگاه خلأ کار خود را بهدرستی انجام نداده است.
ب- احساس چشایی رب گوجه فرنگی تازه به شوری می زند که به املاح موجود در آن و تغلیظ شدن ناشی از کاهش اتب در آن باز می گردد و حالتی سرشتی پبدا می کند.
پ- بوی رب گوجه فرنگی بویی به تازگی می زند و حالت سرشتی دارد. ضمناً لازم به ذکر است مطابق با استاندارد ملی ایران شماره 761 وجود هر گونه مواد خارجی اعم از مراحل دگردیسی حشرات شامل تخم و لارو و شفیره، قطعات بدن حشرات یا قطعات گیاهان، شن و خار و خاشاک و سایر مواد معدنی در داخل رب گوجه فرنگی جزو موارد ناپذیرفتنی مطرح می شود. همچنین وجود هر گونه ذرات سیاه رنگ ناشی از سوختگی در رب گوجه فرنگی که حین فرآیند بوجود می آید یا باقیمانده دانههای شکسته یا کامل یا پوست گوجه فرنگی به ابعاد یک تا سه میلیمتر که در زیر زبان قابل احساس است جزو موارد غیر قابل قبول محسوب می گردد.
ت- آلایندههای فلزی موجود در رب گوجه فرنگی باید مطابق با استاندارد ملی ایران شماره 12968 با عنوان خوراک انسان و دام- بیشینه رواداری فلزات سنگین و روشهای آزمون باشد (تجدیدنظر اول) سال 1400 و اصلاحیه شماره 1: سال 1402 باشد.
در جدول زیر ویژگیهای فیزیک وشیمیایی رب گوجه فرنگی به نمایش گذاشته شده است:
ویژگیهای فیزیک وشیمیایی، ارگانولپتیکی و ناپذیرفتنیهای رب گوجه فرنگی |
|||
ردیف |
ویژگیها |
حدود قابل قبول |
|
1 |
رنگ1 |
رنگ قرمز گوجه فرنگی رسیده مطابق با شکل فوق |
|
2 |
بو1 |
عاری از بوی خارجی یا ناسرشتی و دارای بوی مخصوص به رب گوجه فرنگی تازه |
|
3 |
طعم یا مزه1 |
عاری از طعم یا مزه سوختگی |
|
4 |
بافت1 |
یکنواخت و عاری از هر گونه مواد خارجی اعم از مراحل دگردیسی حشرات شامل تخم و لارو و شفیره، قطعات بدن حشرات یا قطعات گیاهان، شن و خار و خاشاک و سایر مواد معدنی و وجود هر گونه ذرات سیاه رنگ ناشی از سوختگی در رب گوجه فرنگی که حین فرآیند بوجود می آید یا باقیمانده دانههای شکسته یا کامل یا پوست گوجه فرنگی به ابعاد یک تا سه میلیمتر که در زیر زبان قابل احساس است |
|
5 |
فلزات سنگین 2و 3 |
سرب Pb)) |
05/0 |
کادمیم (Cd) |
0/05 |
||
قلع (Sn) 4 |
250 |
||
جیوه (Hg) |
- |
||
آرسنیک (As) |
- |
||
6 |
پری 1 |
کمینه 90 درصد |
|
7 |
مواد جامد محلول در آب بدون احتساب نمک بر حسب درجه بریکس 1 |
کمینه و مساوی 25 |
|
8 |
pH 1 |
بیشینه 3/4 |
|
9 |
خاکستر نامحلول در اسید کلریدریک 1 |
بیشینه 0/3 درصد وزنی |
|
10 |
نمک خوراکی 1 |
بیشینه 1/5 درصد |
|
11 |
باقیمانده پوست با ابعاد 1 تا 3 میلی متر 1 |
بیشینه 10 عدد |
|
12 |
باقیمانده دانه شکسته 1 |
بیشینه 2 عدد |
|
13 |
ریسه های کپک 5 |
نباید از 44 درصد میدانهای آزمایش بیشتر باشد. |
|
14 |
مواد افزودنی 1 |
افزودن هر نوع مواد اعم از طعم دهنده، مواد نگهدارنده، مواد قوام دهنده پایدار کننده و رنگ های افزودنی به هر عنوان ممنوع و ناپذیرفتنی است. |
|
15 |
وضعیت ظاهری بسته بندی6 |
باید فاقد هر گونه نشتی یا باد کردگی در بستهبندی باشد |
|
1 برگرفته از استاندارد ملی ایران به شماره 761 (تجدیدنظر هفتم) سال 1394 با عنوان کنسرو رب گوجه فرنگی- ویژگیها و روشهای آزمون. 2وبرگرفته از استاندارد ملی ایران به شماره 12968 اصلاحیه شماره 1 سال 1402 با عنوان خوراک انسان و دام- بیشینه رواداری فلزات سنگین و روشهای آزمون. 3 مقادیر فلزات سنگین ذکر شده در ردیف 5 جدول برای کنسرو رب گوجه فرنگی پس از رساندن به بریکس آب گوجه فرنگی تعیین گردیده است. 4 بیشینه رواداری قلع صزفاً برای بسته بندی رب گوجه فرنگی در قوطی لحاظ می شود. 5 برگرفته از استاندارد ملی ایران شماره 761 (تجدیدنظر هفتم) سال 1394 با عنوان کنسرو رب گوجه فرنگی- ویژگیها و روشهای آزمون و استاندارد ملی ایران شماره 3767 (نجدیدنظر اول) سال 1403 با عنوان روش تشخیص و اندازهگیری ریسههای کپک در فرآورده های گوجه فرنگی. 6 برگرفته از استاندارد ملی ایران شماره 2326 (تجدیدنظر چهارم) سال1395 باعنوان میکروبیولوژی مواد غذایی کنسرو شده – سترونی تجاری- ویژگیها و روشهای آزمون |
فرآیند تولید رب گوجه فرنگی:
در فرآیند تولید رب گوجه فرنگی در کارخانه باید مراحل زیر طی شود
خرید و دریافت گوجه فرنگی
خیساندن و شستشوی مقدماتی گوجه
سورتینگ و شستشوی گوجه
خرد کردن گوجه
پخت اولیه
فیلتراسیون
تانک فرموله
تغلیظ آب گوجه
پاستوریزه کردن
پرکردن در قوطی و درب بندی
پاستوریزاسیون قوطی های پر شده
عبور از زیر دوش آب سرد
خشک کردن
اتیکت زنی و بسته بندی
عرضه در بازار
شرح فرآیند تهیه رب گوجه فرنگی در کارخانه
در نخستین مرحله گوجه فرنگیها در سبد یا جعبه های ۲۵ کیلوگرمی وارد کارخانه میشوند.
در سکوی بارگیری یک حوضچه سیمانی قرار دارد که کف آن از صفحات مشبک پوشیده شده و پر از آب است بطوری که با بازکردن دریچه ی خروج ، گوجه ها به راحتی همراه آب در کانال جاری میشوند. این کانال ها دارای لوله های هوایی هستند که باعث می شود گوجه ها به چرخش در بیایند و در نتیجه بهتر شستشو پیدا کنند.
سپس گوجه ها برای شستشوی نهایی از زیر دوش آب رد شده و روی میز سورتینگ قرار میگیرند تا گوجه فرنگیهای کال، ناسالم، لهیده و چیز هایی دیگری مثل چوب و غیره که همراه گوجه فرنگی ها بوده از آنها جدا شوند.سپس گوجه فرنگیهای تمیز با عبور از زیر دوش آب که شستشوی نهایی را انجام میدهد وارد خردکن می شود و توسط تیغههای متحرک خرد کن زیر سقف متحرک، خرد میشوند. گوجه های خرد شده وارد مخزنی با حجم حدود یک متر به نام بالانس تانک می گردند.
در مرحله پیش پزی حرارت سبب میشود تا راندمان آبدهی در مرحله فیلتراسیون افزایش یابد و آنزیم پکتیناز از بین برود و در نتیجه رب تولیدی از ویسکوزیته مناسبی برخوردار باشد. همچنین بار میکروبی کاهش یافته و به فرآیند سالم سازی درمراحل بعدی کمک میکند و به علت متلاشی و در اثر نرم شدن بافت گوجهها عمل آبگیری آسانتر شده و استهلاک صافیها را نیز کاهش میدهد.
پس از حرارت دهی اولیه گوجه های خرد شده وارد صافی های دو یا سه مرحله ای میشوند که تفاوت مراحل آن در قطر چشمی توری های آن می باشد. در این مرحله آب گوجه فرموله شده، توسط پمپ وارد دیگ تغلیظ میگردد. در این مرحله به میزان حداکثر ۱.۵ درصد وزن محصول نهایی به آب گوجه، نمک طعام افزوده می شود. آب گوجه فرنگی می تواند در یک یا دو یا چند مرحله تغلیظ شود. آب گوجه فرنگی در دیگ تغلیظ تحت خلا و به صورت غیر مستقیم با بخار حرارت میبیند و آب خود را از دست میدهد. رب گوجه فرنگی آماده شده وارد مخزن ذخیره شده. گوجه از مخزن ذخیره با عبور از دستگاهی مشابه پری هیتر پاستوریزه شده و در درجه حرارت حدود ۸۵ درجه سانتی گراد حرارت میبیند.
وقتی غلظت مواد جامد در آب رب گوجه فرنگی به عدد ۲۸ رسید ، آن را داخل قوطی های مخصوص یا ظروف مشابه بسته بندی و درب گذاری می کنند. پس از درب بندی قوطیها از تونل بخار عبور داده میشوند، بطوری که حرارت مرکز قوطی به ۹۰ درجه سانتیگراد برسد و پاستوریزه گردد. زمان اقامت محصول در حرارت بستگی به نوع ظرف بسته بندی و اندازه آن دارد. پس از عبور از تونل بخار، قوطی ها زیر دوش آب سرد می روند. سپس قوطیها از زیر یک پنکه که هوایی گرم میزند عبور نموده و خشک می شوند. پس از بسته بندی رب، باید قوطیها را استریل نمود برای این کار از تونل پخت استفاده می شود.
پس از آن قوطی ها اتیکت خورده و در کارتن بسته بندی میشوند. محصول تولید شده به انبار محصول حمل می شود و پس از طی مدت قرنطینه حدود ۱۵ روز در صورت منفی بودن نتیجه آزمایشات قابل عرضه به بازار می باشند.
لیکوپن موجود در رب گوجه فرنگی به دلیل قرار گرفتن در معرض حرارت و گرما، بیشتر از لیکوپن موجود در گوجه فرنگی تازه است. طبق اذعان متخصصان تغذیه از آنجایی که برای تهیه رب صنعتی، گوجه فرنگیها را داخل تبخیرکنندههایی تحت خلأ میریزند و با ایجاد خلأ در دیگهای دربسته، آب گوجه فرنگی بهجای اینکه در ۱۰۰ درجه سانتیگراد به جوش آید و تبخیر شود، در ۶۰ درجه سانتیگراد به نقطهجوش میرسد.
ربهای صنعتی به مراتب از ربهای خانگی ارزش تغذیهای بالاتری دارند در کارخانههای تولید رب گوجه فرنگی با توجه به امکان افزایش دما تا 100 درجه سانتیگراد حجم بیشتری از املاح، ویتامینها و ریز مغذیهای گوجه فرنگی در رب تولیدی کارخانهها باقی میماند. درصورتیکه در روش سنتی، حجم بالاتری از ویتامینها و ریز مغذیهای گوجه فرنگی، در اثر حرارت 60 درجه سانتی گراد از بین میروند.
بهطورکلی، رب گوجه فرنگی چه در تواید صنعتی و جه در تولید سنتی بنا به بالا بودن میزان لیکوپن موجود و همچنین ازنظر وجود میزان آنتیاکسیدانها و مواد ضد سرطانی بهمراتب از خود گوجه فرنگی بهتر است و ارزش غذایی بالاتری دارد.
ویژگیهای میکروبیولوژیکی رب گوجه فرنگی:
یف |
ویژگیها |
حدود قابل قبول |
روش آزمون |
1 |
باکتریهای مزوفیل (دوستدار دمای معتدل) |
منفی |
طبق بند 10-5-2 استاندارد ملی ایران شماره 2326 |
2 |
باکتریهای مزوفیل بی هوازی |
منفی |
طبق بند 10-5-3 استانداردملی ایران شماره 2326 |
3 |
باکتریهای ترموفیل (گرما دوست) |
منفی |
طبق بند 10-5-4 استاندارد ملی ایران شماره 2326 |
4 |
باکتریهای ترموفیل بی هوازی |
منفی |
طبق بند 10-5-5 استاندارد ملی ایران شماره 2326 |
1 برگرفته از استاندارد ملی ایران به شماره 2326 (تجدیدنظر چهارم) سال 1395 با عنوان میکروبیولوژی مواد غذایی کنسرو شده- سترونی تجاری- ویژگیها و روشهای آزمون. |
در حال حاضر ربهای گوجه فرنگی دربستهبندیهای مختلفی مانند شیشهای یا قوطیهای فلزی در بازار عرضه میشوند. این ربها ازنظر روش تولید و مواد مغذی تفاوتی با یکدیگر ندارند، اما ربهای موجود در قوطیهای فلزی، مطمئنتر هستند و مدتزمان بیشتری میتوان آنها را نگهداری کرد؛ زیرا امکان استریل کردن قوطی و نگهداشتن آن در دستگاه اتوکلاو به مراتب بهتر و بیشتر از نگهداری آن در ظروف شیشه است.
البته با وجود این که شیشهها را هم حرارت و دستگاه اتوکلاو قرار میدهند و پاستوریزه میکنند؛ اما بازهم میزان حرارتی که میتوان به قوطیها اعمال کرد، بیشتر از شیشه است چون مقاومت قوطی در برابر حرارت، به مراتب بالاتر از ظروف شیشهای است.
الف- بستهبندی شیشهای:
ظروف بستهبندی شیشهای از بهترین انواع بستهبندی برای رب گوجه فرنگی به شمار می آید. این نوع از ظروف بستهبندی به لحاظ سلامت و جوانب بهداشتی بسیار حائز اهمیت می باشند.
ضمن اینکه بر خلاف ظروف بستهبندی فلزی که امکان واکنش نشان دادن با رب گوجه فرنگی را فراهم می کند در ظروف شیشهای چنین حالتی وجود ندارد. همچنین ازآنجایی که ظروف شیشه ای قابلیت بازیافت دارند امکان استفاده مجدد از آنها پس از شستشو و انجام فرآیندهای گرمادهی (پاستوریزاسیون) میسر می باشد. و شیشه ها به دلیل قابلیت بازیافت آسیبی به محیط زیست نمیزند.
ب- بستهبندی فلزی:
یکی از انواع بستهبندی خصوصاً برای رب گوجه فرنگی انواع بسته قوطی فلزی است که از داخل قلع اندود شده ضمن این که در کارخانجات تولید رب گوجه فرنگی نوع قوطیهای فلزی مانند سایر محصولات نظیر کنسرو ماهی و انواع غذاهای آماده و سس ماکارونی به عنوان مناسب ترین نوع بسته بندی تلقی می گردد چون دارای مزایایی نظیر سترون شدن در دمای بالاتر و استحکام بسته به منظور مقاومت در برابر ضربه حاصلاز جابجایی و انبارش می باشد. ضمن اینکه این نوع بستهبندی رب گوجه فرنگی را در برابر نفوذ عوامل خارجی نظیر نور، گرما و رطوبت محافظت می نماید.
فرآیند بستهبندی رب گوجه فرنگی:
الف- تخلیه رب و رقیق سازی:
در این مرحله از فرآیند بستهبندی رب گوجه فرنگی بشکههای محتوی رب گوجه فرنگی با استفاده از دستگه بشکه برگردان رب گوجه فرنگی را وارد مخزن همزن دارد می نماید و پس از استفاده از دستگاه همزن دار ریب گوجه فرنگی یکنواخت می شود و وارد دستگاه پخت و تغلیظ می شود و آب به آن اضافه می گردد. تا غلظت آن به بریکس 25 برسد.
ب- نمک زنی و پاستوریزاسیون:
در این مرحله از فرآیند ابتدا رب غلیظ شده با بریکس 25 وارد مخزن نمک زنی می شود و میزان 5/1 درصد نمک به آن اضافه می شود سپس رب به منظور گرمادهی و اجرای پاستوریزاسیون به دستگاه پاستوریزاسیون هدایت می گردد. در این مرحله لوله هایی که در احاطه بخار آب قرار گرفته رب گوجه فرنگی در حرارت بالا پاستوریزه می گردد.
پ- پر کردن و دربندی:
رب گوجه فرنگی گرما دیده تحت دمای 85 درجه سیلسیوس آماده پر کردن در بستهبندی شیشه ای یا فلزی (قلع اندود) می گردد. دستگاه پر کن با پیستونهای پر کننده رب گوجه فرنگی را در قوطیهای شیشهای یا فلزی که روی تسمه نقاله حرکت داده می شوند پر می کند.
ت- پاستوریزاسیون نهایی پس از دربندی:
در مرحله نهایی قوطیهای شیشه ای یا فلزی پس از دربندی در ظرف محتوی آب گرمادهی شده مراحل حرارت برای انجام فرآیند نهایی پاستوریزاسیون را طی نموده ضمن اینکه اگر قوطیها دارای درز یا شکاف باشند از مرحله تولید خارج می شوند تا اشکالات مربوط به درزبندی آنها مرتفع شود.
تونل پاستور که در مسیر تسمه نقاله طرحریزی شده دارای سه مرحله شستشو با استفاده از پاشش آب گرم، پاشش آب ولرم و پاشش آب سرد است که هر مرحله در مدت زمان مشخصی ظروف شیشه ای و فلزی را از آن مرحله در داخل تونل پاستوریزاسیون عبور می دهد تا در نهایت مراحل پاستوریزاسیون تکمیل گردد.
ث- برچسب گذاری و کارتون گذاری:
در مرحله برچسب گذاری اطلاعات لازم به منظور آگاهی دادن مصرف کنندگان و ردیابی محصول از سوی تولید کننده محصول باید روی برچسب با فونت مناسب چاپ شده باشد. برای این منظور از دستگاه برچسب گذاری شیرینک استفاده می گردد.
نشانه گذاری روی بسته بندی رب گوجه فرنگی شامل موارد به شرح ذیل است:
الف- نام یا نام تجاری یا نشان تجاری واحد تولیدی و شماره تماس یا پست الکترونیکی
ب- تاریخ تولید و انقضاء به ماه و سال که عمدتاً به صورت لیزر جت یا جت پرینت روی بسته فلزی یا شیشهای به صورت غیر قابل مخدوش کردن در معرض دید مشتری قرار دارد.
پ- شماره بهر یا سری ساخت که به منظور ردیابی محصول دارای مشکلات سلامتی یا موارد شکایتی از محصول برای تولید کننده رب گوجه فرنگی بسیار حائز اهمیت است.
ت- هشدارهای لازم در خصوص نحوه انبارش رب گوجه فرنگی که می تواند به صورت نوشته یا نمادهای تعریف شده و قابل پذیرش از سوی سازمان ملی استاندارد ایران و سایر کشورهای عضو ISO مورد استفاده قرار بگیرد و در مورد این محصول به کار گرفته شده باشد. ایننمادها شامل دما ورطوبت انبارش و قرار گرفتن ظروف در بسته در جای خشک و خنک و دور از نور آفتاب می باشد.
ث- عبارت ساخت ایران و درج وزن خالص بر حسب گرم با درج مقدار رواداری آن
چ- نشان سازمان ملی استاندارد ایران و سیب سلامت سازمان غذا و دارو وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
ح- شماره پروانه ساخت
خ- محتویات و درصد مواد متشکله
د- مقدار قند، نمک، انرژی و .... که در قالب برچسب انرژی در روی قوطی فلزی یا شیشه برچسب گذاری می گردد.
بحث و نتیجه گیری
از آنچه در این مقاله بر آن اشاره شد در می یابیم که با توجه به مناسب بودن اراضی کشورمان برای کشت گوجه فرنگی و به منظور استفاده از رب گوجه فرنگی به منظور صادرات لازم است تا بازارهای مناسب برای این محصول در کشورهای همسایه در نظر گرفته شود تا بتوانیم به منظور حفظ کیفیت گوجه فرنگی داخل کشور ضمن رقابتی نمودن بازار در خصوص این محصول نسبت به ارتقاء کیفی آن به موازات ارتقاء کمی آن اقدام نمود.
با توجه به این که نیاز به صادرات غیر نفتی برای کشور ما نقش بسیار مهمی در کاهش صادرات نفت و گاز و حفظ و ذخیره سازی انرژی برای آیندگان می تواند داشته باشد لذا لازم است تا با گسترش صادرات غیر نفتی بتوانیم کیفیت مناسب را در چارچوب قوانین جاری اعمال نموده و نسبت به صادرات غیر نفتی سهم چشمگیری را در میان همسایگان مجاور خود بر عهده بگیریم.
اهتمام به این هدف نیازمند کمک وزارت جهاد کشاورزی به سازمان ملی استاندارد و سازمان غذا و دارو وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و همکاری آنها با اتحادیه سندیکای صنایع کنسروی ایران و انجمن واردکنندگان مواد غذایی و آشامیدنی مربوط به تولید کنندگان رب گوجه فرنگی می باشد.
منابع
-استاندارد ملی ایران به شماره 761 (تجدیدنظر هفتم) سال 1394 با عنوان کنسرو رب گوجه فرنگی- ویژگیها و روشهای آزمون.
-استاندارد ملی ایران به شماره 2326 (تجدیدنظر چهارم) سال 1395 با عنوان میکروبیولوژی مواد غذایی کنسرو شده- سترونی تجاری- ویژگیها و روشهای آزمون.
-استاندارد ملی ایران به شماره 12968 اصلاحیه شماره 1 سال 1402 با عنوان خوراک انسان و دام- بیشینه رواداری فلزات سنگین و روشهای آزمون.
-صنایع تبدیلی گوجه فرنگی (رب). تالیف: فلاحی، مسعود. ناشر: مرز دانش. چاپ دوم. سال 1384 .
-گوجه فرنگی. تالیف: بهنامیان، مهدی و همکاران. ناشر: آییژ. سال چاپ: 1398.
How to Make a Tomato Paste Substitute. By: Diana Rattray. The spruce eats. 2023-
نویسنده: دکتر کورش حاذق جعفری – کارشناس پژوهشکده صنایع غذایی و فرآوردههای کشاورزی پژوهشگاه استاندارد