خاک گلستان در خطر فرسایش

چالش فرسایش خاک یکی از تهدیدات خاموش برای دستیابی به امنیت غذایی و توسعه پایدار در گلستان بوده که با اقدامات پیشگیرانه، حفاظتی و فرهنگ سازی قابل کنترل و مهارشدنی است.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی به نقل از مهر ؛ گلستان به سبب شرایط خاص جغرافیایی، اقلیمی و زمین شناختی از انواع خاک باکیفیت برخوردار است و این عنصر حیاتی و باارزش از عوامل مختلف طبیعی و انسانی بسیار متأثر می‌شود.

خاک به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر توسعه نقش بسزایی در مباحث اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کند؛ به زبان ساده‌تر دسترسی پایدار به اراضی حاصلخیز و دشت‌های زراعی علاوه بر اینکه امکان اشتغال آفرینی و گسترش زراعت را فراهم می‌کند می‌تواند در امنیت غذایی کشور هم مؤثر باشد.

واقع شدن اراضی زراعی گلستان در بخش جنوبی و جنوب شرقی و کوهپایه ای، علاوه بر اینکه فرصتی ارزشمند برای پایه گذاری طرح‌های متمرکز کشاورزی است، می‌تواند به عنوان یک چالش یا تهدید هم تلقی شود.

بیشتر بخوانید: میزان فرسایش خاک در کشور ۷ برابر حد مجاز است

استقرار اراضی زراعی در شیب‌های تند و تغییرات اقلیمی به طور خاص تغییر در مدت و شدت بارش‌ها سبب شده تا میزان آسیب پذیری خاک‌های این منطقه در برابر عوامل بیرونی مانند باد و باران افزایش یابد و با حداقل بارش‌ها یا وزش باد شاهد فرسایش در این مناطق باشیم.

پیاده سازی طرح‌های غلط زراعی مانند شخم در مسیر شیب، اصرار به کشت گونه‌های یک ساله و استفاده از ادوات قدیمی و کشاورزی غیراصولی، همچنین تغییر کاربری و ساخت و ساز بی رویه، قطع درختان جنگلی و نابودی مواد آلی خاک از جمله مباحثی است که میزان فرسایش در گلستان را افزایش می‌دهد.

به اذعان مسئولان میزان فرسایش خاک در گلستان از میانگین کشور بالاتر است و با توجه به اینکه برای تولید هر سانت خاک بیش از ۵۰۰ سال زمان نیاز است، لذا باید از هم اکنون جلوی این چالش پیش رونده گرفته شود.

مردم به خاک بها نمی‌دهند

یک پژوهشگر بین‌المللی آب و خاک گفت: فرسایش خاک در اراضی شیبدار شرق گلستان به ۳۲ تن در هکتار رسیده، در حالی که میانگین فرسایش خاک در کشور ۱۷ تن در هکتار برآورد شده است.

خاک یک منبع تجدیدناپذیر بوده که برای تشکیل یک سانتی متر آن ۵۰۰ سال زمان نیاز استمحمداسماعیل اسدی علت وقوع فرسایش در اراضی استان را عملیات خاک‌ورزی مکرر برای کشت محصولات دانست و افزود: با شخم‌های مکرر خاک اراضی کشاورزی سبک شده و با هر بارش به پایین دست منتقل خواهند شد و سدهای استان را پُر می‌کنند.

وی تأکید کرد: راه پیشگیری از فرسایش خاک در استان ارتقای پوشش گیاهی و توسعه کشاورزی حفاظتی است که در این روش سطح خاک با شخم و دیسک به هم نمی‌خورد و بقایای گیاه از زمین خارج نمی‌شود.

اسدی عنوان کرد: گلستان یکی از استان‌های مهم در زمینه تولیدات محصولات زارعی است و اگر بخواهیم که جایگاه را حفظ کرده و امنیت غذایی کشور هم به خطر نیفتد باید با روش‌های حفاظتی از خاک مرغوب خود حراست کنیم.

این محقق گلستان گفت: متأسفانه مردم و مسئولان به خاک بها نمی‌دهند و تصور می‌کنند که این عنصر برای همیشه وجود دارد در حالی که خاک یک منبع تجدیدناپذیر بوده و برای تشکیل یک سانتی متر آن حدود ۵۰۰ الی ۸۰۰ سال زمان نیاز است.

وی با انتقاد از کشاورزی سنتی در استان، افزود: شیوه‌های سنتی آماده‌سازی خاک با تکیه بر گاوآهن‌های برگردان دار و دیسک‌های سنگین نه تنها موجب افزایش فرسایش خاک و تخریب ساختار طبیعی آن شده بلکه باعث کاهش ماده آلی خاک، تبخیر رطوبت خاک و از دست رفتن رطوبت خاک، از بین رفتن ریز جانداران خاک، افزایش گازهای گلخانه‌ای، تراکم خاک و غیره می‌شود.

کاهش مواد آلی خاک گلستان

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان هم با اشاره به بهره برداری بیش از اندازه از خاک در استان گفت: خاک سرمایه اساسی تولیدات کشاورزی بوده که به دلیل بهره برداری بیش از اندازه از آن به شدت تهدید می‌شود، هم اکنون مواد آلی خاک استان به شدت کاهش یافته است.

علی نجفی نژاد افزود: اگر درباره موضوع خاک، مدیریت صحیح و درستی انجام نشود در آینده با بحران‌های بیشتری روبرو می‌شویم.

وی بیان کرد: فرسایش خاک در استان چندین برابر استاندارهای جهانی است و همچنین بهره برداری از اراضی شیبدار که حدود ۱۱۰ هزار هکتار در استان است به صورت اصولی انجام نمی‌شود.

فرسایش به ۳۵ تن در هکتار می‌رسد

بخشی از زمین‌های مستعد فرسایش در گلستان اراضی ملی بوده و بخشی هم به نحوه زراعت در اراضی کشاورزی بر می‌گردد لذا دو دستگاه منابع طبیعی و جهاد کشاورزی در این زمینه نقش اساسی دارند.

برای اطلاع از برنامه‌های منابع طبیعی گلستان با معاون فنی و آبخیزداری این اداره گفتگو کردیم، رمضان بهترک در این خصوص گفت: فرسایش در غرب گلستان از هشت تن در هکتار در سال شروع می‌شود و تا در شرق و شمال استان در اراضی لسی سالانه به ۳۵ تن در هکتار می‌رسد.

وی عملیات بیولوژیک در عرصه‌های منابع طبیعی و ملی را از جمله راه‌های پیشگیری از فرسایش عنوان کرد و افزود: اگر خاک از دست برود جایگزینی ندارد در نتیجه زمین هم حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد و خسارت زیادی به منطقه تحمیل می‌کند.

بهترک بیان کرد: میزان فرسایش خاک در گلستان از میانگین کشوری بالاتر است، میانگین فرسایش در استان سالانه ۱۶.۲ تن در هکتار بوده و میانگین کشوری ۱۵ تن است.

وی گفت: راه‌های مقابله و پیشگیری در گلستان اجرایی شده که یکی از آنها مدیریت کشت در اراضی شیبدار است.

بهترک ادامه داد: همچنین باید در شیب‌های بالای ۱۰ تا ۱۸ درصد تراس زراعی ایجاد کنیم تا خاک از بین نرود و در همان منطقه باقی بماند.

وی اضافه کرد: علاوه بر مدیریت پوشش گیاهی در عرصه‌های طبیعی، باید سازه‌های تثبیت بستر در داخل آبراهه‌ها ایجاد شود که اجازه عبور خاک را نمی‌دهد در نتیجه از پرشدگی مخازن سدها و آسیب به تأسیسات زیربنایی هم جلوگیری می‌شود.

بهترک افزود: سازه‌های رسوب گیر، جلوی رسوبات را در همان آبراهه‌ها و خطر رأس ها می‌گیرند و از حمل آنها به پایین دست جلوگیری می‌کنند.

معاون فنی و آبخیزداری منابع طبیعی گلستان بیان کرد: حد نظارت ما اراضی ملی (جنگل‌های ۴۵۲ هزار هکتار) و ارضی مرتعی (۸۶۲ هکتار) است و باید عملیات احیا و اصلاح را روی این اراضی انجام دهیم.

وقوع فرسایش بادی

معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی گلستان گفت: فرسایش خاک در بخش کشاورزی بیشتر در ارضی شیبدار و اراضی کم بازده استان (حدود ۱۴۰ هزار هکتار در شمال و غرب) اتفاق می‌افتد.

محمدرضا عباسی افزود: طرح‌هایی از جمله توسعه باغات مثمر (باغ گردو، فندق و زیتون) و کشت گیاهان دارویی در این اراضی اجرا شده که باعث جلوگیری از فرسایش خاک و حرکت رواناب به پایین دست می‌شود.

وی عنوان کرد: اجرای برنامه‌های پیشگیری از فرسایش در این اراضی یک برنامه بلندمدت است که باید با تزریق اعتبارات استمرار یابد.

عباسی افزود: باید از ماشین آلات شخم در جهت عمود بر شیب استفاده کرده که ادوات آن در کشور موجود نیست لذا ما به کشت گیاهان چند ساله روی آورده‌ایم.

وی گفت: در بخشی از اراضی جنوب استان که مواد آلی آن‌ها پایین است فرسایش بادی داریم زیرا در سابق شخم و شیارهایی با گاوآهن‌های برگردان انجام شده و این عمل سبب وقوع ریزگرد هم شده است.

مهندسی معکوس و کشاورزی نوین

معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی گلستان افزود: در این اراضی هم روش‌های کم خاک ورزی و حداقل خاک ورزی انجام می‌شود که در ۶۰ هکتار از این اراضی، خاک‌ورزی را به یک یا دو نوبت کاهش داده‌ایم.

وی اضافه کرد: از سال ۸۴ مهندسی معکوس و کشاورزی نوین را در استان شروع کردیم و تاکنون بیش از هزار دستگاه ادوات متناسب با کشت مستقیم و کم خاک ورزی با استفاده از وام‌های کم بهره و خط اعتباری مکانیزاسیون در اختیار کشاورزان قرار گرفته است.

عباسی ادامه داد: با توجه به همراهی ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) این آمادگی را داریم تا پرداخت تسهیلات کم بهره را ادامه دهیم.

وی تأکید کرد: مقابله با فرسایش خاک تنها در حیطه وظایف وزارت جهاد کشاورزی نیست بلکه باید سایر وزارت خانه‌ها و دستگاه‌ها از قبیل وزارت کشور، آب منطقه‌ای، شهردرای ها و غیره با ما همکاری داشته باشند.

عباسی گفت: اگر خاک از بین برود تنها زراعت آسیب نمی بیند بلکه عواقب آن دامن گیر زیرساخت‌ها و زیربناها و ابنیه فنی مانند سدها، کانال‌های انتقال آب و غیره می‌شود که در نتیجه آن شهرها و روستاها خسارت می‌بینند.

هرچند در سال‌های اخیر تلاش‌های جزیره‌ای و کوتاه مدتی برای پاسداری و صیانت از خاک و کاهش فرسایش انجام شده اما این فرایند همچنان سیر صعودی دارد.

کارشناسان بر این باور هستند با توجه به اینکه خاک به عنوان یکی از منابع مهم تجدیدناپذیر تلقی می‌شود میزان سرمایه‌گذاری و اعتبارات این بخش تناسبی با اهمیت خاک ندارد.