فقط در دوره چهارساله دولت دوازدهم تقریبا هر هشت روز یک شهر از ارتقای روستاها در نظام تقسیمات کشوری متولد شده است و اضافه‌شدن ساکنان این روستاها به جمعیت شهرنشین، به اشتباه مهاجرت تلقی شده است
اخبار سبز کشاورزی؛ یک چالش، دلیل و زمینه برنامه‌ریزی‌های جدید توسعه روستایی از سوی دولت طی بیست سال گذشته شد. این چالش همواره از سوی دولت و گروه وسیعی از کارشناسان به‌عنوان مهاجرت روستاییان به شهر، خالی از سکنه شدن روستاها و آبادی‌ها و پیامدهای ناشی از آن اعلام می‌شد.
مهاجرتی که نرخ آن براساس نوسان آمار جمعیتی طی هر دوره سرشماری برآورد شده است. اما شاید نکته جامانده‌ای وجود داشته باشد. سؤالی که پاسخ به آن می‌تواند آمار مهاجرت روستاییان به شهر را دستخوش تغییر جدی کند. به نظر آنچه در برآوردهای بسیاری کارشناسان و تحلیل آماری دولت جامانده است، افزایش روستاهای شهرشده و یا روستاهایی که به‌صورت اقماری به شهر پیوسته‌اند، باشد.
همچنین، شمار سکونتگاه‌های بدون کد که زیست روستایی دارند، اما معمولاً در سرشماری‌ها جزو جمعیت شهرهای نزدیک به حساب می‌آیند نیز در محاسبه این نرخ لحاظ نشده است.
رشد ۳۰۰ درصدی مهاجرت از روستاها
دی‌ماه سال گذشته برای آخرین‌بار برآوردهای دولت از میزان مهاجرت روستایی اعلام شد. نرخی که از سوی خبرگزاری ایسنا به عنوان رشد ۳۰۰ درصدی مهاجرت از روستاها منتشر شد.
این خبرگزاری به نقل از «محمدهادی منصوری»، مشاور معاون رئیس‌جمهوری در مورد حاشیه‌نشینی و مهاجرت از روستاها نوشت: «در سال ۵۵ با شروع اصلاحات ارضی و اوج‌گرفتن مهاجرت روستاییان به شهرها، ۳ میلیون و ۲۶۵ هزار خانوار در مناطق شهری و ۳ میلیون و ۴۴۶ هزار خانوار در مناطق روستایی زندگی می‌کردند که براساس سرشماری سال ۹۵ تعداد خانوارهای شهری نسبت به خانوارهای روستایی ۳ برابر شد و همچنین، به‌ازای ۱۸ میلیون و ۱۲۵ هزار و ۴۸۸ خانوار شهری، ۶ میلیون و ۷۰ هزار خانوار در مناطق روستایی زندگی می‌کنند که این آمار بیانگر رشد ۳۰۰ درصدی مهاجرت از شهرها به روستا است.»
هر روستا ۳۰۰ نفر
منصوری اعلام کرده بود: «از ۸۴ میلیون نفر جمعیت کشور حدود ۲۶ درصد معادل ۲۰ میلیون نفر را جمعیت روستایی و یک میلیون نفر را جمعیت عشایری تشکیل می‌دهد و ۷۴ درصد مابقی جمعیت حدود ۶۹ میلیون نفر جمعیت شهری هستند. در حال حاضر براساس آمار، رقم میانگین جمعیت هر روستا حدود ۳۰۰ نفر است. ۲۶ درصد جمعیت غیر شهری کشور در ۶۲ هزار آبادی و روستا ساکن هستند که از این تعداد روستا، ۳۹ هزار روستا جمعیت بالای ۲۰ هزار نفر و ۲۳ هزار روستا دارای کمتر از ۲۰ خانوار است. روستاهای کمتر از ۲۰ خانوار به‌دلیل نبود امکانات و عدم تأمین نیازهای ساکنین مستعد مهاجرت هستند.»
تقریباً تمام شهرهای کمتر از ۱۰ هزار نفر، پیش از آن روستای مرکزی یعنی مرکز بخش یا دهستان بوده‌اند که افزایش آنها ۸۲.۵ درصد از افزایش کل شهرهای کوچک را تشکیل داده است. همچنین، برخی از شهرهای کوچک ۱۰ تا ۲۵ هزار نفری، پیش از این، روستاهای پیرانشهری یا در پیرامون مادرشهرها بودند
بنابر آنچه در این خبر منتشر شده است، در بازه سال‌های ۹۵ تا ۹۸ به‌دلیل رشد جاذبه‌های گردشگری در روستاها و توسعه اقامت‌های روستایی و بومگردی نیز مهاجرت معکوس رشد داشته است، ولی با شیوع کرونا و تحت‌الشعاع قرارگرفتن گردشگری، این رشد متوقف شد. همچنین آمار و سرشماری سازمان نفوس و مسکن در سال ۹۰ تأیید می‌کند که اولین‌بار بعد از سال ۵۵ مهاجرت از شهر به روستا منفی و مهاجرت معکوس در کشور اتفاق افتاده است. مرکز آمار می‌گوید در سال ۹۰ تعداد افرادی که از شهرها به روستاها مهاجرت کردند ۷۵۵ هزار و ۵۶۴ نفر و تعداد افرادی که از روستاها به شهرها مهاجرت کردند ۶۵۵ هزار و ۲۵۱ نفر بوده است.
یا شهر شدند یا به شهرها پیوستند
حالا اما برخی از کارشناسان دقت این اعداد را رد می‌کنند. البته این موضوع مربوط به انتقادات شکل‌گرفته از دهه هشتاد است، اما دولت کمتر به آن توجه کرده است. نتایج آمارگیری سال ۹۰، که جمعیت مناطق روستایی کشور ۲۱ و ۸ میلیون نفر بوده است و نسبت به سال ۱۳۸۵، که جمعیت آن ۲۲ و ۲ دهم میلیون بوده، کاهش نشان می‌دهد.
در همین برهه «محسن ابراهیم‌پور»، در مقاله‌ای با عنوان «نظریات جمعیت‌شناسی و توسعه روستایی» می‌گوید: «باید توجه داشت، کاهش جمعیت روستایی عمدتاً به‌دلیل تبدیل برخی از روستاها به مناطق شهری جدید و پیوستن برخی دیگر به شهرهای موجود بوده است. نتایج یک پژوهش حاکی از آن است که تعداد ۳۲۷ روستا که در سال ۱۳۴۵ بالغ بر ۷۸۶ هزار نفر جمعیت داشتند، در سال ۱۳۷۵ شهر شدند و به جمعیت ۴ و ۲ میلیون نفر رسیدند.»
پس از آن «کمال اطهاری»، اقتصاددان و متخصص اقتصاد کشاورزی در سال ۱۳۹۹ و در کتاب «سرمشق نوین توسعه کشاورزی و روستایی» می‌نویسد: «بررسی‌های صورت رفته در طرح جامع مسکن نشان می‌دهد در دوره ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰، با پیوستن ۳۵۰ روستا به شهرهای موجود و تبدیل ۱۲۵ روستا به شهر، بیش از یک میلیون نفر جمعیت یا ۲۷۰ هزار خانوار و ۲۴۲ هزار واحد مسکونی در بافت شهری وارد شده‌اند. در سال ۱۳۹۵، جمعیت مناطق روستایی ۲۰ و ۷ دهم میلیون نفر بود که باز هم نسبت به سال ۱۳۹۰، کاهش نشان می‌دهد. در مورد تعداد روستاهای جذب‌شده به شهرهای موجود در این دوره زمانی هنوز اطلاع دقیقی در دست نیست.»
از تاریخ شهریور ۱۳۹۶ تا مرداد ۱۴۰۰ در مجموع ۱۷۹ شهر با پیشنهاد وزارت کشور و تصویب هیأت وزیران ایجاد شده است. درواقع طی این بازه زمانی تقریباً «هر ۸ روز یک شهر» در نظام تقسیماتی کشور متولد شده است
اطهاری این جابه‌جایی یا تغییر آرایش جمعیت میان شهر و روستا را با داده‌های دقیقی از اعداد و ارقام توضیح می‌دهد و در پایان نتیجه می‌گیرد: «کاهش جمعیت مناطق روستایی نه به‌سبب خالی‌شدن روستاها از جمعیت، بلکه به‌دلیل پر شدن آنها از جمعیت و تبدیلشان به شهر بوده است.»
اشکال در تعریف
این اقتصاددان که بر توسعه روستایی متمرکز است پیش‌تر نکته دیگری را نیز درخصوص تغییرات جمعیتی روستاها یادآوری کرده بود: «بسیاری از کارشناسان و حتی دولت در ارائه آمار مهاجرت از روستاها و خالی از سکنه شدن این مناطق دچار چند غفلت بزرگ هستند. نخست اینکه مطابق تعریف مرکز ملی آمار ایران، یعنی مرجع استخراج اعداد و ارقام ما، آبادی به‌عنوان «نقطه روستایی» تعریف شده است نه روستا، اما ایشان معنای محاوره‌ای آبادی یعنی ده یا روستا را برداشت می‌کنند و می‌گویند روستاها خالی از جمعیت شده‌اند. دوم اینکه آبادی ممکن است یک مزرعه، یک مکان، یک معدن و امثال آن باشد و شامل اسکله، گورستان، قهوه‌خانه و غیره نیز هست. سوم بنا به تعریف مرکز آمار، اگر آبادی در زمان سرشماری محل سکونت خانوار یا خانوارهایی باشد، دارای سکنه و در غیر این‌صورت خالی از سکنه تلقی می‌شود. درنتیجه، بسیاری از این آبادی‌ها (به واژگان آماری) که محل فعالیت هستند نه اسکان دائم، خالی از سکنه دانسته می‌شوند. چهارم اینکه آبادی خالی از سکنه نقطه روستایی فعال است، نه متروک.»
بنابر توضیح او درست است که تعداد آبادی‌های خالی از سکنه از ۱۵ هزار و ۹۲۵ در سال ۱۳۴۵ به ۲۶ هزار و ۹۲۵ در سال ۱۳۵۵، به ۳۸ هزار و ۵۷۱ در سال ۱۳۶۵ و به ۵۹ هزار و ۹۹۰ در سال ۱۳۷۵ می‌رسد، اما ازدیاد آنها در واقع با ازدیاد و گسترش فعالیت‌های اقتصادی کشور و ارائه خدمات به روستا انجام گرفته و جای نگرانی ندارد.
به استناد پژوهش‌های منتشرشده از جمله تحلیل مرکز پژوهش‌های مجلس در مرداد ۱۴۰۱، بخشی از کاهش جمعیت مناطق روستایی (که به دلیل تبدیل روستا به شهر بوده)، نه فقط به معنای خالی از سکنه شدن یا از بین رفتن آن روستا نبوده، بلکه به توسعه آن کمک کرده است. برهمین اساس و گزارش تحولات شهرهای کوچک ایران، یعنی شهرهای دارای جمعیت کمتر از ۲۵ هزار نفر، فقط در دوره ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵، از ۷۶۲ به ۹۴۴ افزایش پیدا کرده و جمعیت آنها از ۶ میلیون به ۶ و ۹ میلیون نفر افزایش داشته است.
این گزارش می‌گوید می‌توان نتیجه گرفت که تقریباً تمام شهرهای کمتر از ۱۰ هزار نفر، پیش از آن، روستای مرکزی یعنی مرکز بخش یا دهستان بوده‌اند که افزایش آنها ۸۲ و ۵ دهم درصد از افزایش کل شهرهای کوچک را تشکیل داده است. همچنین برخی از شهرهای کوچک ۱۰ تا ۲۵ هزار نفری، پیش از این روستاهای پیرانشهری یا در پیرامون مادرشهرها بودند.
هر هشت روز، یک شهر
در مورد اتفاقات بعد از سال ۱۳۹۵ اطلاعات جزئی‌تری وجود دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس تیر ۱۴۰۱ گزارشی با عنوان «ارزیابی عملکرد دولت دوازدهم درباره تأسیس شهرستان، بخش، دهستان و شهر از منظر مطابقت با قوانین موجود» منتشر کرد این گزارش در مورد تبدیل روستا به شهر از تاریخ ۱۳ شهریور ۱۳۹۶ تا ۵ مرداد ۱۴۰۰، در مجموع ۱۷۹ شهر با پیشنهاد وزارت کشور و تصویب هیأت وزیران ایجاد شده است. درواقع طی این بازه زمانی، تقریباً «هر ۸ روز یک شهر» در نظام تقسیماتی کشور متولد شده است.
از مجموع ۱۷۹ شهر ایجادشده فقط ۲ شهر جمعیتی بالای ۱۰.۰۰۰ نفر داشتهاند؛ حدنصاب جمعیتی که قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری برای ایجاد شهر بر آن تاکید دارد. همچنین ۹۵ شهر (۵۳.۱ درصد کل شهرهای ایجادشده) جمعیتی کمتر از ۳۵۰۰ نفر داشتهاند که از این تعداد ۷ شهر (۴ درصد کل شهرهای ایجادشده)، دارای جمعیتی کمتر از ۵۰۰ نفر بوده‌اند. شهرهای با جمعیت کمتر از ۳۵۰۰ نفر عمدتاً با استناد یک تبصره در قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری (اصلاحی ۴ اسفند ۱۳۸۹) که براساس آن «روستاهای مرکز بخش با هر جمعیتی و روستاهای واجد شرایط چنانچه دارای سه‌هزار و پانصد نفر جمعیت باشند شهر شناخته می‌شوند»، ایجاد شده‌اند. اما ۶ شهر، درحالی ایجاد شده‌اند که جمعیت آنها کمتر از ۳۵۰۰ نفر بوده و در عین حال مرکز بخش نبودهاند و به‌عبارت دقیقتر در زمان تشکیل، شرایط مقرر در تبصره مذکور جهت تبدیل به شهر را نداشتهاند.»
همچنین طی بازه زمانی مورد بررسی در این گزارش، جمعاً ۱۳۰ دهستان از طریق پیشنهاد وزارت کشور و تصویب هیأت وزیران ایجاد شده است. جمعیت برای ایجاد دهستان، ۴۰۰۰ نفر است. از کل ۱۳۰ دهستان ایجادشده ۵۵ دهستان (۴۲.۴ درصد کل دهستانهای ایجادشده) دارای جمعیت زیر ۴۰۰۰ نفر بوده‌اند و درواقع مغایر ضوابط مندرج قانون ایجاد شده‌اند.
بخش‌هایی از این گزارش همچنین به تعداد بخش و شهرستان‌های ایجاد شده می‌پردازد که البته تعداد قابل توجهی از آنان را مغایر با قانون، مقررات و حتی آیین‌نامه‌های وزارت کشور عنوان می‌کند. کارشناسان این مرکز تأکید می‌کنند تبدیل روستاهای کوچک به شهر توسط دولت، مغایر بند «۲۰» سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه است که بر «تثبیت جمعیت و تشویق مهاجرت به مناطق روستایی و عشایری» تأکید دارد. به‌نظر می‌رسد سهم عامل تبدیل روستا به شهر در کاهش نرخ روستانشینی بیش از کاهش جمعیت و مهاجرت آنها تأثیرگذار باشد.
برآیند تبدیل روستاها به شهرهای کمجمعیت، تغییر کاربری اراضی کشاورزی و آسیب به بخش کشاورزی کشور، به‌هم خوردن تعادل محیط زیستی، عدم توازن جمعیت روستایی-شهری در کشور، مغفول واقع‌شدن توسعه روستاهای کشور و تبدیل روستاهای مولد به شهرهای مصرفگرا و وابسته به بودجه و اعتبارات ملی، ایجاد بار مالی برای دولت و درنهایت ایجاد شهرهای ناکارآمد بوده است.
