بخش پنجم: مطبوعات و توسعه فلاحت
در میان هواخواهان مشروطه‌طلب جامعه طی آن روزگار سخت، تنها سیاست‌مداران حرفه‌ای نبودند که از اندیشه دولت متمرکز قوی و توجه به مسئله فلاحت در روستاها حمایت می‌کردند، بلکه ادیبانی چون ابوالقاسم لاهوتی، محمدتقی ملک‌الشعرای بهار، عارف قزوینی، میرزاده عشقی، محمد فرخی یزدی، سیداشرف‌الدین حسینی گیلانی ، احمد کسروی و… نویسندگان نشریات شفق سرخ، کاوه، مرد امروز، رستاخیز، میهن، زبان زنان، راه نجات، ایرانشهر، نامه فرنگستان نیز طرفدار فکر توسعه و پیشرفت در اقتصاد و امور فلاحت بودند.
اخبار سبز کشاورزی؛ دکتر حسین شیرزاد، تحلیلگر و کارشناس بخش کشاورزی؛ ماهنامه آينده در باب نوسازي اقتصادي با ذكر اين مطلب كه «رفع بحران اقتصادي ايران منوط به ترقي فلاحت است» راه رسيدن به اقتصاد قوي را توسعه كشاورزي ذكر مي‌كند. از جمله ابريشم را از منابع مهم ثروت و تخم نوغان را از مهم‌ترين صادرات ايران دانسته، توضيح مي‌دهد با توجه به هزينه و زماني كه صرف توليد آن مي‌شود، توليد صادرات ابريشم از بهترين راه هاي بهبود اوضاع اقتصادي است. اين نشريه البته شرط پيشرفت توليد در كشاورزي را استخدام متخصصين خارجي ذكر مي‌كند.
نشريه بلديه، ماهنامه فلاحت و تجارت، روزنامه ايران آزاد در خصوص سدسازي با مجله «آينده» هم عقيده بوده به همين دليل «بلديه» در راستاي نوسازي كشاورزي و زراعت از دولت خواستار ساخت سدهاي مختلف در كشور از جمله ساخت سد بر روي رودخانه جاجرود مي‌شود.
در پی تعطیلی مجله فلاحت و تجارت در سال ۱۳۰۰ شمسی، مصطفی قلی بیات در سال ۱۳۰۱ شمسی نخستین شماره ماهنامه‌ای با عنوان مجله فلاحت رهنمای دهقان را منتشر کرده است.
شماره دوم این مجله در اردیبهشت ۱۳۰۲ چاپ شده است.
محمد صادق اتابیگی در آبان ۱۳۱۱ نخستین شماره مجله باغ و بوستان را در ۴۰ صفحه در قطع رقعی منتشر کرده است، همه آن مجلات با عناوین متفاوت، گاه مشابه، مهم بوده‌اند.
“يحيي واعظ” در روزنامه نصيحت به مجلس پيشنهاد مي‌كند كه دولت همين ميزان اعتبار را به قزوين اختصاص داده و يك ثلث آن را صرف تعمير قنوات خراب شهر و دهات قزوين نموده، پس از تعمير تمام آب‌ها را به قيمت نازل به مشروبين فروخته و وجه آن را باز هر ساله صرف همان قنوات نمايند كه در اثر اين اقدام آب براي هميشه جهت زراعت كافي خواهد شد و دو قسمت ديگر اعتبار را هم تخصيص به بانك فلاحتي قزوين داده و با تهيه نظامنامه مخصوص به ملاكين جزء و رعايا قرض بدهند كه بذر و گاو و ماشين زراعتي خريده و مشغول كار شوند.
بیشتر بخوانید:
-
وقایع اتفاقیه روستایی و کشاورزی در ایران معاصر (۱)
-
وقایع اتفاقیه روستایی و کشاورزی در ایران معاصر (۲)
-
وقایع اتفاقیه روستایی و کشاورزی در ایران معاصر(۳)
-
وقایع اتفاقیه روستایی و کشاورزی در ایران معاصر (۴)
مهم‌ترین اولویت دولت در اقتصاد را ایجاد زیر بناهای نهادی معرفی می‌کند. در این دیدگاه، دولت باید چارچوب‌های نهادی را به‌گونه‌ای بنا نهد که کارکرد بازارها و بخش خصوصی در محدوده آنها امکان‌پذیر باشد.
مجله فلاحت و تجارت؛ نيز شرط بهبود كشاورزي را كه اصلي‌ترين شغل در ايران خوانده اصلاح در امور آبياري و جمع آب‌ها مي‌داند.
نويسنده عقيده دارد زمين‌هاي زيادي در كشور وجود دارند كه به علت كمبود آب، بي‌استفاده مانده‌اند، بنابراين دولت مي‌تواند آنها را به قيمت بسيار اندك اجاره كرده، پس از آباداني در اختيار كشاورزان قرار دهد. در صورت عملي شدن اين پيشنهاد، كشاورزي ايران صنعتي شده، ترقي خواهد كرد.
نتيجه اين اقدام، ثروتمند شدن و توسعه ايران خواهد بود . “تقي بهرامي” مؤسس و مدير دو مجله با عناوين «فلاحت» و «آب و خاک» بوده که اولي را در سال 1312 و دومي را در سال 1321 منتشر کرده است.
وی در نخستين شماره مجله فلاحت در مرداد 1312 که در قطع وزيري با 44 صفحه منتشر شده است نخستين سرمقاله را با عنوان «فلاحت نو» به چاپ رسانده که در بردارنده شرحي در مزاياي ايجاد تحول در کشاورزي ایران است و از جمله يادآور مي‌شود که «فلاحت کهنه بايد نوين گردد… اين مسئله منظور و مرام اصلي مجله فلاحت است…».
در همین دوران است که به گفته خودش، به مدت هشت سال «تقریبا در همه نقاط مملکت» مطالعاتی انجام داد که حاصل‌اش، کتابی به نام «فلاحت» است که در دو جلد به ترتیب در سال‌های ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ منتشر شده است.
جلد اول ناظر بر «تدبیر فلاحت، زراعت عمومی، زراعت خصوصی و باغبانی» است و جلد دوم به «تربیت و نگاهداری حیوانات اهلی» اختصاص دارد.
او بعدها در نشریه «آب و خاک» در پاسخ به مقاله‌‌‌ای که «برای یکی از روزنامه‌‌‌های تهران فرستاده» شده و از او انتقاد کرده بود که «فلانی که خود پیوسته از کشاورزی و روستایی ساختن کشور دم می‌‌‌زند، خود چرا دو دستی میز اداری را گرفته و به ده نمی‌رود»، پاسخ داد، از این نظر که «اگر کسی بخواهد همه را روستایی کند و کشوری را در این راه بکشاند، باید خود هم سری به ده بزند و با آب و خاک آشنا باشد» با منتقد هم عقیده است، اما اتهام وارده را نپذیرفت؛ چراکه «پس از بازگشت به ایران، از طرف وزارت فواید عامه و دیگر وزارتخانه‌‌‌های مربوطه مانند اقتصاد، فلاحت و… برای مطالعات کشاورزی کشور تقریبا به همه نقاط مملکت» سفر کرده و طبق گفته خود، طی یکی از همین سفرها «در آذربایجان چنددهی اجاره کردم و مشغول عمل شدم به تهران آمدم تا از یکی از ملاکین آذربایجان که در حدود ۱۰پارچه ده داشت، دهات‌اش را اجاره کنم»، اما “داور” خبر شد و مرا برای کمک به سازمان فلاحتی کشور دعوت کرد.
دکتر بهرامی اول دعوت او را نمی‌‌‌پذیرد، سپس با این استدلال داور که «تنها چند ده را آباد کردن هنر نیست، بیایید هم‌فکری و همکاری برای کشور و میهن خود نماییم»، قانع شده و به وزارت دارایی نزد داور می‌رود.
در همین زمان است که بهرامی اولین تجربه مطبوعاتی خود را با انتشار مجله «فلاحت» که شماره اول آن مرداد ۱۳۱۳ منتشر شد، آغاز می‌کند و روی جلد آن می‌‌‌نویسد: «کمال مطلوب مجله، ایجاد فکر فلاحتی جدید در سراسر مملکت و تبدیل فلاحت نو به کهنه است».
این در حالی است که اداره کل فلاحت از فروردین ۱۳۱۱ مجله‌‌‌ای به همین نام به سردبیری “مرتضی گلسرخی” منتشر میکرد که مرامش این بود که «طبقات فلاحین» را راهنمایی کند و آنها را به «اصول علمی و عملی امروزه فلاحت دنیا و کاشت و برداشت محصول و آماده ساختن آن برای استفاده و فروش» آشنا سازد.
مجله فلاحت، علاوه‌بر درج مقالاتی ناظر بر فلاحت جدید و دستورالعمل‌‌‌های محاسباتی دقیق ناظر بر میزان بذر، کود و…، تمامی قوانین کشوری، مصوبات و دستورالعمل‌‌‌های دولتی را نیز برای «اطلاع فلاحان» چاپ میکرد و در بیش از 50 شهر و مرکز شهرستان نمایندگی فروش داشت.
تقی بهرامی می‌‌‌نویسد، «پس از داور»، یعنی پس از ۲۱ بهمن ۱۳۱۵ که داور جان خود را گرفت، از کار دولتی با همه مزایایش، از جمله حقوقش در وزارت دارایی «که بیش از حقوق وزرای وقت بود» چشم پوشید و به ده رفت.
پس از این واقعه، دکتر بهرامی به وزارت کشاورزی بازمی‌گردد، اما می‌‌‌گوید در این وزارتخانه هم پشت میز نمی‌‌‌نشیند: «اصلا میز ندارم، اتاق هم ندارم، تنها در دانشکده کشاورزی کرج درس می‌دهم تا روزگار خوش‌تری برسد».
در فهرست مندرجات عناوين مقالات و نويسندگان، اکثر مقالات از دکتر بهرامي است با عناوين «فلاحت نو»، «اهميت اقتصادي چغندرقند»، «زراعت نيشکر»، «دستور عملي زراعت پنبه»، «يادداشت‌هاي مفيده»، «الفباي فلاحت» و «آنغوزه». ديگر عناوين مقالات و نويسنده هر يک عبارت است از: «دستور عملي زراعت توتون»، رحمت‌الله شيباني؛ «خشکانيدن ميوه‌جات»، ژاک پرالما؛ «چغندرکاري امساله»، لاوپرت؛ «باغ زيتون»، ژاک پرالما.
در ذيل عنوان «يادداشت‌هاي مفيده»، نکات جالبي طي شش يادداشت با عناوين «آبياري»؛ «نوغان»؛ «چايکاري»؛ «حمل تخم‌مرغ»؛ «عطر نعناع»؛ «دفع شته» برمی‌خوریم.
تقی بهرامی بر این باور بود که «کشاورزان ما سرچشمه نیرو و ثروت ملی کشورند» و ادعا میکرد که «راه پیشرفت، آزادی و خوشبختی ایران و ایرانی را یافته» است.
«فکر بکرش» آن بود که «به هر راهی شده کشور را روستایی [نماید] و از دهداران و دهگانان طرفداری [کند] و پشتیبان و راهنمای آنان [باشد] و از جان و دل به کشاورزی خدمت» کند. از این رو بود که «دهداران، بازرگانان، ثروتمندان، ملت و هیات دولت» همه و همه را فرا می‌‌‌خواند تا «در این قیام ملی دست به دست یکدیگر» بدهند و عوامل کشاورزی را برای رعیت فراهم کنند.
می‌‌‌گفت «همه باید به ده بروند، دست در دست رعیت دهند، او را نوازش کنند، به مزرعه آب دهند، شخم بزنند… برای رعیت کار کنند»؛ زیرا «یاری به رعیت، یاری به خودتان است».
در این زمان، روزنامه ايران آزاد، نيز طی چند شماره، درخواست اهالي اصفهان از دولت مبني‌بر الحاق آب كارون به رودخانه زاينده‌رود را مورد بررسي قرار داده، اميدوار است اين درخواست توسط مجلس تصويب شود. نويسنده، اين اقدام را گامي مهم در راستاي بهبود اوضاع كشاورزان و در نهايت رونق اقتصادي كشور مي‌داند.
روزنامه ايران نيز در مقاله اى به قلم «هانس شريكر «كارشناس مسايل كشاورزي از وضعيت زراعت در ايران اظهار تأسف كرده، شرط پيشرفت اقتصاد ايران را رونق كشاورزي مي داند. وي اصلاح زراعت ايران را منوط به تقسيم آب ها، اهميت قنوات، كاشت و آبياري محصول، كود، حمل و نقل، آفت، حفظ تعادل قيمت، تاسيس مدارس انجمن ها، داير كردن نمايشگاه‌هاي زراعتي، بانك كشاورزي و تشكيل وزارت كشاورزي مي‌داند. روزنامه شفق سرخ نيز از اينكه اقتصاد كشاورزي در ايران از بين رفته، اظهار تاسف نموده، و نقد جامعی از دلایل مهاجرت روستاییان ارایه نموده است.
در سال 1313، نخستین مجله اقتصادی کشور به همت بانک ملی ايران انتشار يافت که اولین نشريه آماری، اقتصادی و مالی در ايران بود که شاخص عمده فروشی و تحلیل وقايع اقتصادی را تهیه میکرد. اين نشريه به همت “لوتس گیلهامر آلمانی” اولین رئیس اداره بررسی‌های اقتصادی و احصائیه بانک منتشر شد.
کلیه آمارهای ثبتی کشاورزی ایران و کارخانه‌های تبدیلی و فرآوری در این مجله به‌صورت جامع و تفصیلی نوشته می‌شد و به‌عنوان مرجع مورد بهره‌برداری دیگر مجلات اقتصادی قرار می‌گرفت.
روزنامه «ستاره » ايران رونق كشاورزي را با توجه به زراعتي بودن كشور، راهي مهم در شكوفايي اقتصاد دانسته، در اين راستا از دولت خواستار تاسيس بانك كشاورزي مي‌شود.
اين نشريه ضمن انتقاد به دولت به دليل عدم توجه به زمين‌هاي كشاورزي، زراعت در ايران را به‌دليل فقدان قوانين در ر ابطه مالك و رعيت و تجهيزات مدرن كشاورزي «خجالت‌آور» خوانده، بر اين باور است كه زراعت در ايران هيچ گونه منافع مالي براي كشاورز ندارد.
به همين دليل خواهان حمايت دولت و مجلس از كشاورزان بوده، از مجلس خواستار تصويب قوانيني در خصوص تحديد اربابان و حمايت از زارعين مي‌شود.
اين نشريه رونق كشاورزي را منوط به صنعتي كردن آن دانسته، پيشنهاد تشكيل يك شركت در خصوص واردات ماشين هاي كشاورزي را مي‌دهد.
همچنين خواستار تاسيس مدارس «فلاحتي» در راستاي ارتقاي سطح دانش كشاورز زادگان است «ستاره ايران»، دليل عقب ماندگي زراعت در ايران را مهاجرت روستاييان به شهرها و دلگرم نبودن ايشان به زمين خود به دليل نظام ارباب و رعيتي ذكر كرده است.
روزنامه طوفان، نيز كه توجه خاصي به اصلاحات ارضي و بهبود كشاورزي ايران دارد، راه حل بحران اقتصادي در كشور را تشويق كشاورزان، تقسيم اراضي خالصه بين زارعين و احترام به زارعين مي‌داند.
هفته نامه قرن بيستم، نيز با طوفان هم نظر بوده، در راستاي نوسازي كشاورزي خواهان وضع قوانيني در خصوص روابط ارباب و رعيت، اصلاحات ارضي، تقسيم اراضي بين كشاورزان و جلوگيري از ظلم زمين‌داران است؛ زيرا وضع اين قوانين را مترداف با پيشرفت و ترقي زراعت در ايران مي‌داند.
نهضت شرق، نيز از دولت خواستار تقسيم «اراضي خالصجات» زمين‌هاي دولتي و «اصلاحات ارضي» بوده، به خصوص بر لزوم اصلاحات ارضي پافشاري كرده، از دولت خواستار فروش اين زمين‌هاي دولتي به خرده‌مالكان، سرمايه‌داران كوچك يا بيكاران جوياي كار است.
اين نشريه وضع ولايات را با توجه به نظام ارباب و رعيتي «يأس‌آور و نگران‌آميز» توصيف كرده، با انتقاد از اوضاع خان خاني حاكم در ولايات و ستم بر مردمي كه «اتباع ايران» هستند، مجلس را به دليل عدم رسيدگي در اين خصوص مورد انتقاد قرار داده، هر گونه اصلاح اقتصادي را منوط به حل اين اوضاع ذكر مي‌کند.
گویا توجه به پدیده اصلاحات زمین‌داری در ایران سال‌ها قبل از دهه چهل توسط مطبوعات به نوعی در حال تبیین شدن است.
«پيكان» نيز خواستار تصويب قوانيني در خصوص روابط مالك و رعيت بوده، از مجلس به دليل حضور اشراف و ملاكين انتقاد مي‌كند. آنان را از جمله موانع اصلاحات اقتصادي، به خصوص تصويب قوانيني در خصوص تحديد مالكان مي‌داند.
اين نشريه همچنين خواستار صنعتي كردن كشاورزي است؛ مجله علوم ماليه و اقتصاد با بيان اين نظر كه رونق كشاورزي به بحران اقتصاد در ايران خاتمه مي‌دهد به كشت ترياك اشاره كرده، اين ماده را به‌دليل مصارف دارويي داراي بازار خوبي در اروپا مي‌داند.
با اعلام اين كه بسياري از كشاورزان براي دريافت مبلغ بيشتر مبادرت به قاچاق ترياك مي‌كنند، اظهار تاسف كرده، از دولت خواستار نظارت بيشتر بر زارعين مي‌شود.
روزنامه كوشش؛ با توجه به نقش زراعت در رونق اقتصاد ايران بر صنعتي نمودن كشاورزي تأكيد كرده، بر اين باور است كه در صورت اقدام و عمل با توجه به شرايط ايران مي‌توان اين كشور را در رديف بزرگ‌ترين كشورهاي صادركننده محصولات كشاورزي درآورد؛ اما نشريه «حيات ايران» برخلاف نظريه «مجله كوشش» بر اين باور است كه كشاورزي ايران دچار آسيب‌هاي فراواني شده، قادر به صادرات نمي‌باشد.
البته نقش كشاورزي در ارتقاء ايران را در مقاله‌اي به نام «توسعه فلاحت موجب رفع فلاكت است» توضيح مي‌دهد و از دولت مي‌خواهد ابتدا توسعه و رونق زراعت را مدنظر قرار داده، سپس به صادرات بينديشد، اما توسعه اقتصاد فلاحت متضمن به‌وجود آمدن امنیت در محیط تولید روستایی و اطمینان خاطر به زارعین و حمایت از بزرگ مالکان جهت تولید بیشتر بود.
این امر با وجود تاخت و تازهای عشایر و ایلات غیرممکن می‌نمود؛ از این روی با تبلیغات بسیار، سیاست عشایری شاه که به «تخته قاپو» شدن (یک‌جانشینی) ایلات و عشایر منجر شد، مورد حمایت کلیه گروه‌های بازار، طبقه متوسط سنتی، روشنفکران متجدد و تعدادی از روحانیون بود که با هدف تغییر زندگی آنان از دامداری به کشاورزی و انحلال تشکیلات ایلی به منظور تطبیق با سیاست تجددگرایی صورت می‌گرفت نشریات روشنفکری کشور نیز از این ایده حمایت می‌کردند.
روزنامه ناهید که از موافقان سیاست عشایری پهلوی اول بود. آن خط مشی را از آن جهت که برای ایلات و عشایر فرهنگ سازی میکرد، می‌ستود و لذا هم خوانی کلیات خط مشی عشایری با ایده‌آل‌های آن روزنامه سبب شد که مداخله رضاشاه در امور عشایری را “حضور و مراقبت شاهانه در امور جزئی و کلی مملکت تلقی کند” و مسلح بودن ایلات و عشایر را آفتی فرض کند که سبب گرفتاری ایران شده و فرصت اصلاح را به خاطر “رفع فتنه تراشی‌های ایلات و عشایر” می‌گیرد.
در یکی از مقالات آمده که كشاورزي غرب ايران زير سيطره فرهنگ ايلياتي و گله‌داري سال‌ها تاوان سنگيني پرداخته چون قدرت بلامعارض در غرب ايران ايلات و عشاير بودند و روستاییان و جمعيت‌هاي كوچك كشاورزي همواره در معرض غارت شدن قرار داشتند.
تعارض و تصادم فرهنگ كشاورزي با فرهنگ ايلي و مداخله دولت در حمايت از كشاورزي اوضاعي را رقم زد كه طي آن بسياري کشاورزی را ترک گفتند.
حتی متولیان نشریه ناهید، مبارزه جویان عشایر را “مغرض و مفسدینی می‌نامید که با تحریکات خارجی به مخالفت با اصلاحات دولتی در ایلات و روستاها برآمده‌اند. بدین‌سان روشنفکران بسیاری از “زشتکاری‌های” سیاست گذاران و مجریان سیاست عشایری، را درخور دیده پوشی می‌دانستند.
حبل المتین، از نشریه‌های موسوم به روشنفکری در سال 1308 نیز از اندیشه یک دولت بزرگ در معنای دولت مربی و مسئول نظم و امنیت دفاع میکرد و معتقد بود باید دولت را به خاطر آن که “عشایر را به‌طور کامل شهر نشین و تربیت نکرده ” سرزنش نمود.
