رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی خبر داد
آغاز نجات بناهای تاریخی از فرونشست
با اجرای طرح پایلوت کاربرد فناوری‌های نوین در یکی از بناهای تاریخی سمنان، کارشناسان امیدوارند با تخصیص بودجه و اجرای کشور، آثار تاریخی از بحران فرونشست نجات پیدا کنند
به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ فرونشست زمین یک موضوع گسترده در سطح جهانی و دغدغه مهم در این باره، آسیبی است که برای بناهای تاریخی وجود دارد. ایران در میان پنج کشور اول جهان قرار دارد که هم بیشترین میانگین فرونشست و هم بیشترین وسعت مناطق تحت‌تأثیر این پدیده در آن رخ داده است.
نکته مهم اینکه فرونشست تنها بحران زمین‌شناسی است که قابل برگشت نیست و اگر آبخوان از بین برود، بیابان تشکیل می‌شود. چیزی شبیه کویر لوت که بارندگی دارد، اما آب در آن نفوذ نمی‌کند یا رودخانه شیراز که آب به کف آن نفوذ نمی‌کند و در برابر بارش‌ها سیلاب راه می‌افتد.
به همین دلیل اقدامات مختلفی در سطح جهانی برای مقابله و جلوگیری از فرونشست زمین در حال انجام است، اما به تأکید متخصصان هنوز این سیاستگذاری‌های نوین در کشور ما جای خود را باز نکرده.
البته به‌گفته «علی بیت‌اللهی»، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کلید استفاده از فناوری نوین برای کاهش اثرات بحران‌های طبیعی از جمله فرونشست بر بناهای تاریخی در کشور زده شده است و این امیدواری وجود دارد که با تأمین بودجه بتوان براساس اولویت خطر فرونشست در سایت‌ها و بناهای تاریخی، کاهش آسیب‌ها را رقم زد.
اسفند سال گذشته نتایج تحقیقات اساتید دانشگاه «کلرادو» و دانشگاه تکنولوژی «هامبورگ» نشان داد حدود ۱۲ میلیون کیلومترمربع از زمین‌های جهانی تحت‌تأثیر نرخ‌های قابل‌توجه فرونشست قرار دارند و پنج کشور فیلیپین، ایران، کاستاریکا، اندونزی، ازبکستان بیشترین میانگین فرونشست و پنج کشور چین، اندونزی، ایران، هند و پاکستان بیشترین وسعت مناطق تحت‌تأثیر فرونشست را دارند.
وب‌سایت «scientiairanica» هم در مقاله‌ای با عنوان «مطالعه فرونشست زمین در اطراف شهر شیراز» اعلام کرد در مقیاس جهانی فرونشست زمین در دشت‌های استان فارس قابل‌توجه و منجر به آسیب‌های متعدد به‌ویژه درباره آثار تاریخی این منطقه است. این آسیب هم به‌وسیله عواملی مانند برداشت‌های کنترل‌نشده از چاه‌های حفاری عمیق، زمین‌لرزه‌ها و شرایط زمین‌شناسی تشدید می‌شود.
بیشترین تأثیر فرونشست‌ها در اصفهان، فارس، یزد، مشهد و کرمان رقم خورده و بناهای تاریخی در این مناطق را تحت‌تأثیر قرار داده است، اما کارشناسان تأکید می‌کنند حتی در استان‌های شمالی هم با وجود جغرافیای سبز و بارندگی‌های مناسب، پدیده فرونشست رخ داده است
اوایل هفته جاری نیز «رضا اسلامی»، کارشناس تکتونیک، در گفت‌وگو با رسانه «رویداد ۲۴» از بروز فرونشست ۴۵ برابر نرخ جهانی در اصفهان خبر داده و گفته بود «طبق استاندارد جهانی، چهار میلی‌متر فرونشست در یک سال به‌معنای بحران است. اصفهان در سال ۹۸، ۱۸۴ میلی‌متر را تجربه کرده است و درصورت تداوم این وضعیت اصفهان بین سال‌های ۱۴۰۹ تا ۱۴۱۵ به بیابان تبدیل می‌شود.»
به‌گفته اسلامی از ۶۰۰ دشت موجود در ایران، بیش از ۴۰۰ دشت تحت‌تأثیر فرونشست قرار گرفته است و کاشمر، نیشابور، سمنان، دامغان، سرخس، دریاچه ارومیه و… درگیر شده‌اند. در جنوب شهر تهران هم فرونشست داخل شهر آمده است. تحقیقات جدید سازمان زمین‌شناسی نیز نشان می‌دهد به‌لحاظ مساحت درگیر، استان اصفهان اول و به‌لحاظ نرخ فرونشست، استان فارس رکورددار است.
البته با وجود اینکه گفته می‌شود بیشترین تأثیر فرونشست‌ها در اصفهان، فارس، یزد، مشهد و کرمان رقم خورده و بناهای تاریخی در این مناطق را تحت‌تأثیر قرار داده است، اما کارشناسان تأکید می‌کنند حتی در استان‌های شمالی هم با وجود جغرافیای سبز و بارندگی‌های مناسب، پدیده فرونشست رخ داده است.
نکته مهم هم اینجاست که فرونشست‌ها علاوه‌بر آثار باستانی، شریان‌های حیاتی انتقال انرژی و نیرو از جمله گاز، آب و… را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهند؛ آن‌هم در‌حالی‌که ۴۹ درصد جمعیت ایران روی پهنه‌های فرونشست یا در جوار زون‌های فرونشست ساکن هستند.
استارت مدیریت فرونشست زده شد!
اهمیت فرونشست‌ها منجر به انجام اقدامات پیشگیرانه مختلف در سطح جهانی شده است؛ از جمله بهبود اجرای سیاست‌ها و مقررات برای مدیریت پایدارتر برداشت از آب‌های زیرزمینی، استفاده از فناوری‌هایی مانند رادار دیافراگم مصنوعی تداخل سنجی (InSAR) برای شناسایی و نظارت بر نشست، طراحی ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها برای مقاومت در برابر فرونشست و جلوگیری از آسیب بیشتر، در نظر گرفتن خطرات فرونشست در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای برای به حداقل رساندن اثرات بر مکان‌های تاریخی و طبیعت.
در این باره هلندی‌ها اقداماتی مانند مدیریت آب و استخراج کنترل‌شده آب‌های زیرزمینی را برای کاهش خطرات فرونشست اجرا کرده‌اند. ژاپنی‌ها از فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند تغذیه آب زیرزمینی، شبکه‌های نظارتی و مقررات مربوط به استخراج آب‌های زیرزمینی برای رسیدگی به این موضوع استفاده کرده‌اند.
در سنگاپور مدیریت فرونشست زمین با تمرکز بر تنوع بخشیدن به منابع آب، کاهش اتکا به آب‌های زیرزمینی و اجرای مقررات برای کنترل نرخ فرونشست بوده است. در چین نیز دولت سیاست‌هایی را برای تنظیم استفاده از آب‌های زیرزمینی، ترویج فناوری‌های صرفه‌جویی در مصرف آب و سرمایه‌گذاری در سیستم‌های نظارتی برای ردیابی نرخ فرونشست آغاز کرده است.
در آمریکا هم در ایالت‌هایی مانند کالیفرنیا اجرای مقررات و استراتژی‌های مدیریت پایدار آب در کاهش اثرات فرونشست اهمیت زیادی پیدا کرده است. اما به تأکید متخصصان چنین روش‌هایی هنوز جایگاه خود را در ایران ندارد و به مرحله اجرا هم نرسیده است.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی: یکی از اثرات مهم فرونشست، تغییر فرم سطح زمین و تغییر شکل بناهای تاریخی است. در فناوری‌های نوین، ابزارهای اندازه‌گیری و پایش دقیقی وجود دارد که با کمک آنها می‌توان مکان‌های خطر و نقاط آسیب‌پذیر را تشخیص داد و اقدامات اجرایی را برپایه همین سنجش‌ها انجام داد
بااین‌همه، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به «پیام ما» می‌گوید به‌تازگی کلید یکی از این طرح‌ها در کشور زده شده است.
«علی بیت‌اللهی» از برگزاری سمینار بین‌المللی درباره تأثیر بحران‌های طبیعی بر بناهای تاریخی با رویکرد کاربرد فناوری‌های نوین خبر می‌دهد که اوایل اردیبهشت امسال برگزار شد و نمونه مورد مطالعه نیز بنای آرامگاه شیخ علاءلدوله سمنانی است. این در‌حالی‌است که مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی وزارت میراثفرهنگی نیز اعلام کرده است در ۱۴۰۳ بحث فرونشست از برنامه‌های اصلی وزارت میراثفرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواهد بود.
به تأکید «فاطمه داوری»، تغییراقلیم و بحران‌های طبیعی فرونشست‌ها ما را با موضوع تخریب‌کننده‌ای مواجه کرده است. بنابراین، عزمی راسخ لازم است تا از بناها با افزایش تاب‌آوری و استحکام‌بخشی، در برابر تهدیدهای طبیعی محافظت کنیم.
راه نجات هست
مهمترین سؤالی که درباره آثار تخریبی فرونشست‌ها مطرح می‌شود، این است که آیا تاکنون میزان مخاطرات فرونشست در بناها و محوطه‌های تاریخی سنجیده و تدبیری دراین‌باره اندیشیده شده است. این در‌حالی‌است که تصاویر متعددی از عمیق‌تر شدن فرونشست در چند بنای تاریخی ثبت‌جهانی‌شده ایران در حال انتشار است و نگرانی‌ها درباره وضعیت بحرانی آنها را تشدید کرده.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این باره به «پیام ما» می‌گوید: «یکی از موارد مهمی که در پیگیری پدیده فرونشست در کل گستره‌های کشور مواجه هستیم، اثر این پدیده بر آثار تاریخی و بناهای قدیمی کشور است که به‌تدریج در ساختگاه و پی این بناهای غیرقابل نوسازی توسعه پیدا می‌کند. همین حالا هم اثرات این فرونشست بر بناهای تاریخی به‌صورت شکاف و ترک گسترش‌یابنده قابل‌مشاهده است، از جمله تخت‌جمشید، نقش‌رستم، نقش‌جهان و آثار عدیده تاریخی دیگر در اصفهان، یزد، خراسان‌رضوی و کرمان.»
به‌گفته بیت‌اللهی، برای اینکه از اثر فرونشست کاسته شود، اقدامات اساسی در کشور لازم است و بر این اساس، در سمینار بین‌المللی تأثیر بحران‌های طبیعی بر بناهای تاریخی با رویکرد کاربرد فناوری‌های نوین به ترمیم اثرات فرونشست پرداخته شد.
او با بیان اینکه در این سمینار هیئت‌هایی خارجی هم حضور داشتند، عنوان می‌کند: «در این رویداد درباره اقداماتی که برای یک بنای تاریخی در سمنان انجام شده است، مباحثی مطرح شد. این مسئله نشان داد اگر عزم جدی در کشور برای شروع اقدامات اجرایی برای کاهش اثرات فرونشست وجود داشته باشد، می‌توان هم از توسعه این پدیده و هم از تأثیر آن بر مستحدثات تاریخی جلوگیری کرد.»
البته بیت‌اللهی تأکید می‌کند: «فرونشست‌ها می‌توانند در بخش‌های مختلف آسیب‌زا باشند، اما این مسئله به‌ویژه درباره آثار تاریخی اهمیت بیشتری دارد؛ چون شکاف و آسیب‌پذیری آنها قابل ترمیم و نوسازی نیست. ارزش آثار تاریخی در حفظ ماهیت اولیه‌شان است، شبیه ارگ بم که به‌دلیل زلزله تخریب شد، با وجود بازسازی دیگر حال‌وهوای تاریخی اولیه خودش را ندارد.»
اثر فناوری‌های نوین در حفظ بناها
درباره اینکه فناوری‌های نوین به‌طور مشخص چه کمکی می‌تواند در این حوزه داشته باشد، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بیان می‌کند: «یکی از اثرات مهم فرونشست، تغییر فرم سطح زمین و تغییر شکل بناهای تاریخی است و دراین‌باره نیازمند اندازه‌گیری دقیق هستیم. این اندازه‌گیری‌ها با چشم قابل انجام نیست، اما ابزار دقیقی وجود دارد که می‌توان از آنها برای سنجش تغییر شکل، سنجش نشست‌ها و میزان دقیق آنها و همچنین اندازه‌گیری نشست‌های نامتقارن استفاده کرد. با استفاده از نتایج چنین ابزارهایی می‌توان فهمید که کدام قسمت از بنا یا سایت تاریخی درگیر نشست شده است و کدام بخش یا قسمت می‌تواند آسیب ببیند. اهمیت آن هم این است که پیش از آسیب‌دیدگی می‌توان اقدامات پیشگیرانه را انجام داد.»
به‌گفته این مسئول، در فناوری‌های نوین، ابزارهای اندازه‌گیری و پایش دقیقی وجود دارد که با کمک آنها می‌توان مکان‌های خطر و نقاط آسیب‌پذیر را تشخیص داد و اقدامات اجرایی را برپایه همین سنجش‌ها انجام داد.
فرونشست، اولویت سیاستگذاران نیست
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این سؤال که اجرای این طرح‌ها چه میزان هزینه‌بر خواهد بود، عنوان می‌کند: «بدون هزینه فقط می‌شود صحبت کرد. زمانی که کار به مراحل اجرایی می‌رسد، قدر مسلم نیازمند تخصیص بودجه ویژه هستیم. البته در برنامه ملی کاهش خطر که جزء پیوست‌های قانون مدیریت بحران است، این اعتبارات دیده شده، اما با وجود برنامه‌ریزی‌ها و مصوبات ابلاغ‌شده از سوی رئیس‌جمهوری، هنوز در تخصیص این اعتبارات با وجود بنیادی و زیربنایی بودنشان اولویتی قائل نشده و پرداختی نبوده است. این در‌حالی‌است که در برنامه هفتم توسعه هم حتی یک بند درباره این پدیده لحاظ نشده است و اینطور به‌نظر می‌رسد که فرونشست زمین و اثر تخریبی آن بر مناطق مختلف از جمله بناها و آثار تاریخی در اولویت قرار ندارد.»
او درباره تأمین مالی طرح پایلوت در سمنان هم بیان می‌کند: «جزئیات مالی این طرح را نمی‌دانم، اما فکر می‌کنم بودجه آن از سوی وزارت میراث و سازمان‌های بین‌المللی تأمین شده باشد. طرح هم با همکاری معاونت میراثفرهنگی وزارت و اداره‌کل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان، پارک علم و فناوری دانشگاه سمنان، دانشگاه اصفهان و مؤسسه بین‌المللی ایسکارسا اجرا شده است.»
اولویت با بناهای جهانی است
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره اینکه درصورت اجرای این طرح در سایر نقاط کشور، اولویت با کدام بناهای تاریخی خواهد بود، عنوان می‌کند: «دراین‌باره جلسات متعددی برگزار شد و اولویت اول وزارت میراث درباره مستحدثات تاریخی، بناهایی است که ثبت جهانی شده‌اند. این بناها به‌عنوان آثار و میراثفرهنگی جهانی مطرح هستند و ضوابط و الزامات ویژه‌ای هم دارند، از جمله نساختن ساختمان‌های بلندمرتبه در اطراف آنها و… دراین‌باره پیگیری‌های لازم از سوی سازمان‌های جهانی انجام می‌شود و بررسی‌های مختلف صورت می‌گیرد.»
او تأکید می‌کند: «از مهمترین این اولویت‌های ثبت‌شده جهانی به‌نظر من تخت‌جمشید، نقش‌رستم و نقش‌جهان هستند که باید طرح‌های فناوری‌های نوین مقابله با فرونشست در آنها اجرایی شود.»
درباره اجرای کشور این طرح «فاطمه داوری»، مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی وزارت میراثفرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی پیشتر گفته بود «بررسی بنای آرامگاه شیخ علاءالدوله سمنانی به‌عنوان نمونه مطالعه در سمنان یک نمونه و الگو فرایندی است که استاندارد نحوه مواجهه با یک اثر تاریخی را درباره فرونشست مطالعه و اطلاعاتی جدید و به‌روز را در این حوزه اعلام کرده است. امیدواریم این الگو را کامل کنیم و بتوانیم از آن به‌عنوان یک الگوی اجرایی حفاظت و مرمت اثر به سایر آثار و ابنیه تاریخی تعمیم دهیم.»
درباره بناهای درخطر و یا میزان مخاطرات فرونشست در آنها هنوز پایش کشوری صورت نگرفته است و نگرانی‌های زیادی دراین‌باره مطرح می‌شود. به همین دلیل، تخصیص بودجه به‌موقع و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند روند این سنجش و اقدامات پیشگیرانه را تسریع کند. کارشناسان نگرانی‌های جدی درباره فرونشست‌های ۱۵ تا ۲۰ متری به‌ویژه در دشت مرودشت، شامل پاسارگاد، تخت‌جمشید و نقش‌رستم مطرح می‌کنند. همچنین، براساس استاندارد جهانی اگر این عدد از چهار میلی‌متر عبور کند، باید در اسرع وقت ستاد بحران تشکیل شود، اما در حال حاضر خبری از چنین ستادی و اقداماتی که باید انجام شود، نیست!/پیام ما
