تکرار بی‌توجهی به میراث فرهنگی در پروژه‌های نرگس آبیار
تخلفات فیلمبرداری در مسجد عتیق قزوین
تصاویری از مسجد عتیق قزوین منتشر شده است که نشان می‌دهد دیوارهای این بنای ثبت ملی به‌شکل غیرمسئولانه‌ای توسط گروه فیلمبرداری رنگی شده و آسیب دیده
سه سال پیش وقتی فیلمبرداری سریال سووشون در باغ عفیف‌آباد و مسجد نصیرالملک شیراز همراه با وارد آوردن آسیب به این آثار ملی شد و اعتراض فعالان میراث فرهنگی و کنشگران محلی را به‌دنبال داشت، «نرگس آبیار» در صفحه اینستاگرامش توضیحاتی را منتشر و در بخشی از آن تأکید کرد: «خودم یک فعال میراث فرهنگی هستم و دغدغه میراث فرهنگی دارم.»
اما او به‌عنوان «فعال میراث فرهنگی» وقتی سریال بعدی خود را کلید زد و باز هم برای لوکیشن سریالش به سراغ بناهای تاریخی رفت، باز هم بی‌توجهی به ضوابط میراث فرهنگی در حفاظت از بناهای تاریخی را در پیش گرفت.
چندی پیش تصاویری از حسینیه امینی‌ها در قزوین منتشر شد که نشان می‌داد عوامل سریال «بامداد خمار» بدون توجه به قدمت بنا داربست‌ها و الحاقاتی به آن اضافه کرده‌اند و حالا تصاویری از مسجد عتیق قزوین منتشر شده است که نشان می‌دهد دیوارهای این بنای ثبت ملی به‌شکل غیرمسئولانه‌ای توسط گروه فیلمبرداری رنگی شده و آسیب دیده و بعد از اتمام فیلمبرداری به حال خود رها شده است؛ هرچند پس از رسانه‌ای شدن موضوع، روابط‌عمومی این سریال رنگ‌پاشی به دیوارهای مسجد را تکذیب و اعلام کرد: «تا جایی که امکانپذیر بوده از دیوارهای کاذب و پرتابل در این پروژه استفاده شده است».
این اولین‌بار نیست که موضوع آسیب گروه‌های فیلمبرداری به بناهای تاریخی موجب نگرانی می‌شود. پیش‌ازاین، بارها این مسئله محل اعتراض فعالان میراث فرهنگی بوده است، اما گویا نه وزارت میراث‌فرهنگی در اجرای قانون جدیت لازم را دارد و نه گروه‌های فیلمبرداری توجهی به رعایت ضوابط فعالیت در این اماکن دارند.
تصاویر گویای همه‌چیز است. رنگ یا دوده پاشی روی دیوارهای مسجد عتیق قزوین که مدتی در اختیار یک تیم فیلمبرداری بود. سریال «بامداد خمار» مدتی است که در برخی بناهای تاریخی قزوین مراحل تولید را پشت سر می‌گذارد. «نرگس آبیار»، کارگردان این سریال، پیش‌ازاین هم مورد انتقاد علاقه‌مندان به میراث فرهنگی قرار گرفته بود، اما به‌نظر می‌رسد قصد ندارد تا تغییری در رویه ساخت سریال‌هایش در بناهای تاریخی دهد.
وزارت میراث فرهنگی مجوزی صادر نکرده است
خبرگزاری جماران در گزارشی به‌نقل از «ستاره بنیادی»، معاون فرهنگی اداره‌کل روابط‌عمومی وزارت میراث‌فرهنگی، آورده است: «حضور عوامل سریال در مسجد عتیق قزوین بدون مجوز رسمی از این معاونت -که متولی صدور مجوز فیلمبرداری برای تولید آثار هنری در بناهای تاریخی است- انجام شده است.»
به‌گفته بنیادی: «هیچ مجوزی برای حضور عوامل سریال در این مسجد تاریخی در وزارتخانه صادر نشده است. در فهرستی که عوامل «سریال بامداد خمار» برای درخواست تصویربرداری از بناها ارائه کرده بودند، فقط نام بناهایی وجود داشت که از طریق صندوق احیا واگذار شده‌اند و در اختیار بخش خصوصی قرار داشتند. ما ضوابط حفاظتی را ابلاغ کردیم و بهره‌بردار مجوز تصویربرداری را تحت شرایطی به گروه اعطا می‌کند که ملزم به رعایت این پروتکل‌ها باشند. برای بناهایی که تحت پوشش وزارتخانه باشند، مجوز تصویربرداری از سوی وزارت داده نشده است. از طرفی پروتکل‌های لازم برای حفاظت از بناهای تاریخی به استان‌ها ابلاغ شده و اعلام شده که آنها موظف به ابلاغ آن هستند. بهره‌بردار باید تحت شرایط مشخص، نظارت مستقیم بر عملیات تصویربرداری داشته باشد.»
اداره‌کل میراث‌فرهنگی قزوین اما اعلام کرده است مجوز ساخت سریال در مسجد عتیق قزوین از سوی هیئت‌امنای مسجد، اداره میراث‌فرهنگی استان و اداره اوقاف استان صادر شده است. روابط‌عمومی سریال هم در واکنش به اخبار مربوط به آسیب‌های مسجد عتیق اعلام کرده که مجوزهای لازم را برای حضور در این بنا دریافت کرده است.
بدون تعارف باید با تخلف گروه‌های فیلمبرداری برخورد شود
«امید غنمی»، مدیرکل سابق حقوقی و املاک وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در گفت‌وگو با «پیام ما» درباره حضور گروه‌های فیلمبرداری در بناهای تاریخی می‌گوید: «یکی از وظایف ذاتی وزارت میراث‌فرهنگی، معرفی بناهای تاریخی و فرهنگی است. این معرفی می‌تواند به‌صورت مستقیم برای هر بنا باشد یا در قالب فیلم، سریال یا مستند. این اقدام به‌طور کلی صحیح و مؤثر است. مجوز این کار هم از سوی وزارت میراث‌فرهنگی صادر می‌شود و پیش از صدور مجوز تمامی جوانب آن توسط کارشناسان بررسی می‌شود. چنانچه یک بنا قابلیت فیلمبرداری یا معرفی از طریق فیلم و سریال را داشته باشد، به متقاضیان مجوز داده می‌شود تا فیلمبرداری را انجام دهند. اما درعین‌حال باید ضوابط خاصی به گروه فیلمبرداری اعلام شود که نحوه فیلمبرداری چگونه باشد و با رعایت چه اصولی انجام شود. حتی ممکن است برخی بناها به‌دلیل نورپردازی و پروژکتورهایی که در طول فیلمبرداری استفاده می‌شود، آسیب ببینند. بنابراین، باید به گروه فیلمبرداری گفته شود که با رعایت ضوابط خاص، فیلمبرداری انجام دهند.»
هشدار حقوقی: حبس یک تا ده سال برای تخریب آثار ملی
غنمی درباره آسیبی که در جریان فیلمبرداری به بناهای تاریخی و واجد ارزش وارد می‌شود، می‌گوید: «چنانچه به هر نحوی و حتی سهواً پایه دوربین به گچ‌بری‌ها یا تزئینات معماری برخورد و آنها را تخریب کند، عوامل فیلم یا سریال باید پاسخگو باشند و خسارت‌های واردشده را جبران کنند.»
او به مواد قانونی مرتبط با این مسئله اشاره می‌کند و می‌گوید: «ماده ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی بیان می‌کند: «هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی، تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، یا تزئینات، ملحقات، تاسیسات، اشیا و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور که مستقلاً نیز واجد حیثیت فرهنگی، تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد، علاوه‌بر جبران خسارات وارده، به حبس از یک تا ده سال محکوم می‌شود.»
چرا نظارت مؤثر وجود ندارد؟
غنمی با تاکید بر اینکه ساخت فیلم در اماکن فرهنگی و تاریخی، به‌طورکلی ممنوع نیست، به آسیب‌پذیری بناهای تاریخی اشاره می‌کند و اینکه در بعضی بناها حتی حضور پرشمار عوامل پشت صحنه هم ممکن است منجر به بروز آسیب در بنا شود. بنابراین، باید تمام این موارد مورد توجه قرار گیرد، چه رسد به انجام اقداماتی که منجر به آسیب فیزیکی به بنا می‌شود، مثل نصب الحاقات یا رنگ پاشیدن به بخشی از بنا.
غنمی همچنین به تجربه فیلمبرداری سریال جیران در عمارت مسعودیه اشاره می‌کند و می‌گوید: «در مسعودیه، هنگام فیلمبرداری سریال «جیران» آسیب‌هایی به بنا وارد شد. وزارت میراث‌فرهنگی وارد عمل شد و از ادامه آسیب‌دیدن بنا جلوگیری کرد. پروژه را دو روز متوقف کردیم تا فیلمبرداری براساس ضوابط ادامه پیدا کند.»
او با اشاره به اینکه نمی‌توانیم این بناها را به‌طور کامل از دسترس گروه‌های فیلمبرداری خارج کنیم، تأکید کرد: «لازم است برای بناهایی که قابلیت فیلمبرداری دارند، حتماً ضوابط به گروه فیلمبرداری اعلام شود تا فیلمبرداری مطابق با استانداردها انجام گیرد. درصورت هرگونه تخریب یا آسیب به بنای تاریخی، حتی اگر مجوز هم وجود داشته باشد، گروه فیلمبرداری باید خسارت‌های وارده را جبران کند. همچنین، حضور یک ناظر فنی از طرف وزارت میراث‌فرهنگی در محل فیلمبرداری ضروری است. اگر قرار باشد الحاقاتی به بنا اضافه شود، باید حتماً با مجوز انجام شود. به‌عنوان مثال، اگر قرار باشد پرده‌ای کشیده شود یا بخشی از بنا پوشانده شود، باید برای این کار مجوز جداگانه‌ای صادر شود.
حتی نصب یک تخته روی دیوار تاریخی نیاز به مجوز دارد
گروه‌های فیلمبرداری نباید در بنای تاریخی به حال خود رها شوند. گاهی اوقات گروه‌های فیلمبرداری برای برخی تصاویر، تصمیم به پنهان کردن یا تغییر بخشی از بنا می‌گیرند. در یکی از فیلم‌ها، تخته‌ای را روی دیوار کوبیده بودند تا بخشی از بنا را بپوشانند؛ این کار خارج از ضوابط است و در این موارد حضور ناظر میراث فرهنگی در تمام مراحل الزامی است.»
غنمی تاکید می‌کند وزارت میراث‌فرهنگی بدون تعارف باید با چنین تخلفاتی که منجر به تخریب آثار تاریخی می‌شود، برخورد کند و عوامل سریال باید خسارت این اقدام خود را بپردازند: «حتی اگر گروه فیلمبرداری مجوز داشته باشند، اما اقداماتشان منجر به تخریب یا وارد آمدن آسیب به بنا شود و یا حتی بخشی از اثر را مخدوش کنند، به هر طریقی باید جبران خسارت کنند. برآورد این خسارت و تعیین میزان آن هم به‌عهده کارشناس رسمی دادگستری است.»
او در مورد اینکه عوامل ساخت فیلم و سریال به ضوابط آگاه نیستند و وزارت میراث‌فرهنگی تنها با کارگردان یا تهیه کنند مذاکره می‌کند، باز هم بر لزوم حضور یک ناظر از سوی وزارت میراث‌فرهنگی تأکید می‌کند و می‌گوید: «گروه‌های اجرایی و عوامل فیلم یا سریال معمولاً به‌قدری برای پیشبرد سریع پروژه تحت فشار هستند که بیشتر به‌سرعت انجام کار توجه دارند و کمتر به حفاظت از بنا اهمیت می‌دهند. بنابراین، لازم است یک نماینده از وزارت میراث‌فرهنگی در محل فیلمبرداری حضور داشته باشد.» موضوعی که به‌نظر می‌رسد در مسجد عتیق قزوین چندان مورد توجه قرار نگرفته است.
هرچند کارگردانی که خود را «فعال میراث فرهنگی» معرفی می‌کند، باید ضوابط حضور در یک اثر ملی را به عوامل و گروه تولید سریالش هم گوشزد کند، به‌خصوص اینکه این اتفاق چندبار در جریان ساخت سریال‌های او تکرار شده است و به‌نظر می‌رسد بیش از آنکه ریشه در ناآگاهی از ضوابط داشته باشد، حاصل بی‌توجهی به میراث فرهنگی در جریان ساخت سریال‌های تاریخی است.
