کشاورزی هوشمند در ایران؛ راه نجات یا فرصتی از دست رفته؟ نقش استارتاپ‌ها

نیاز حیاتی به کشاورزی هوشمند در ایران؛ بررسی چالش‌های بخش کشاورزی، نقش استارتاپ‌ها در تحول، موانع رشد فناوری و راهکارهای پیشنهادی برای بقاء اقتصادی، غذایی و زیست‌محیطی.

کشاورزی هوشمند در ایران؛ راه نجاتی که از دل بحران می‌گذرد

اخبار سبز کشاورزی؛ کشاورزی در قرن بیست‌ویکم دیگر آن مفهوم سنتی زمین و آب و بذر نیست؛ این روزها میدان‌دار اصلی، داده، فناوری، نوآوری و کارآفرینی است.

در حالی که بسیاری از کشورهای پیشرفته و حتی در حال توسعه با تکیه بر فناوری‌های نوین در مسیر افزایش بهره‌وری و پایداری گام برداشته‌اند، کشاورزی ایران همچنان با چالش‌های ریشه‌ای و ضعف سیاست‌گذاری مدرن دست و پنجه نرم می‌کند.

در چنین شرایطی، کشاورزی هوشمند در ایران نه یک انتخاب لوکس، بلکه ضرورتی حیاتی برای بقاء اقتصادی، غذایی و زیست‌محیطی کشور است. این مقاله تلاشی است تا با نگاهی انتقادی، ضمن بررسی ظرفیت‌های تحول‌آفرین در کشاورزی کشور، به موانع و راهکارهای پیش رو بپردازیم.

کشاورزی ایران در آینه‌ی بحران؛ چرا نیاز به تحول داریم؟

کشاورزی ایران بخش حیاتی اقتصاد کشور محسوب می‌شود. این بخش سهمی نزدیک به ۱۰٪ از تولید ناخالص داخلی، حدود ۲۰٪ از اشتغال، و بیش از ۹۰٪ از تأمین امنیت غذایی کشور را بر دوش می‌کشد.

با این‌حال، این بخش با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده و هم‌زمان روبه‌رو است که ادامه فعالیت به شیوه سنتی را دشوار و در بسیاری موارد ناممکن کرده است:

• بحران کم‌آبی: کاهش منابع آبی تجدیدپذیر به کمتر از یک‌سوم میانگین جهانی، بقای کشاورزی را تهدید می‌کند.
• سالخوردگی نیروی کار: افزایش سن بهره‌برداران و نبود نسل جدید کشاورزان آموزش‌دیده، انتقال دانش و مهارت را با مشکل مواجه ساخته است.
• مهاجرت روستا به شهر: مهاجرت گسترده نیروی کار جوان از روستاها به شهرها، نیروی انسانی فعال در بخش کشاورزی را کاهش داده است.
• فقدان زیرساخت هوشمند: نبود سیستم‌های هوشمند مدیریت کشت، آبیاری و بازاررسانی، باعث کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌ها می‌شود.

در چنین شرایطی، ضرورت ورود فناوری و نوآوری، به‌ویژه از طریق استارتاپ‌های چابک و فناور، برای تغییر معادلات موجود در کشاورزی ایران امری اجتناب‌ناپذیر است.

نقش استارتاپ‌ها در توسعه کشاورزی هوشمند در ایران؛ فرصت‌هایی که خلق می‌کنند

کشاورزی هوشمند در ایران می‌تواند با تکیه بر توان استارتاپ‌های فناور، متحول شود. استارتاپ‌های کشاورزی، کسب‌وکارهایی کوچک اما نوآورند که با به‌کارگیری فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیاء (IoT)، هوش مصنوعی، سنجش از دور (Remote Sensing)، بلاک‌چین، و تحلیل داده‌های بزرگ، قادرند تحولات شگرفی ایجاد کنند:

• افزایش بهره‌وری: افزایش بهره‌وری در واحد سطح تا ۳۰٪ قابل تحقق است.
• کاهش هزینه‌ها: هزینه‌های مصرف آب و نهاده‌های کشاورزی (مانند کود و سم) تا ۴۰٪ کاهش می‌یابد.
• اطلاع‌رسانی دقیق: ارائه اطلاعات دقیق و سریع درباره بیماری‌ها و آفات به کشاورزان امکان مدیریت بهتر مزرعه را می‌دهد.
• دسترسی به بازار: دسترسی مستقیم کشاورزان به بازار مصرف بدون واسطه‌ها ممکن می‌شود.
• کاهش ضایعات: نقش مؤثری در کاهش ضایعات پس از برداشت محصولات کشاورزی ایفا می‌کنند.

نمونه‌های موفقی از این استارتاپ‌ها در ایران نیز ظهور کرده‌اند؛ مانند «پیش‌کشت»، «فینوواگرو» یا «کشت‌یار» که با طراحی اپلیکیشن‌ها و سنسورهای بومی، اطلاعات حیاتی مانند اطلاعات اقلیمی، الگوی کشت، و میزان نیاز آبی هر مزرعه را به صورت شخصی‌سازی‌شده در اختیار کشاورزان قرار می‌دهند و زمینه ساز تحول در کشاورزی ایران شده‌اند.

موانع ریشه‌ای؛ چرا کشاورزی هوشمند در ایران به‌کندی پیش می‌رود؟

با وجود پتانسیل بالا و ضرورت حیاتی، توسعه کشاورزی هوشمند در ایران با موانع جدی ساختاری و نهادی روبروست. نهادهای متولی، به‌ویژه وزارت جهاد کشاورزی، هنوز نتوانسته‌اند بستر مناسب برای رشد و پایداری استارتاپ‌های کشاورزی و پذیرش فناوری را فراهم کنند. این کم‌توجهی و ضعف حمایت‌ها به شکل‌های مختلف نمود یافته است:

1. خلأ سیاست‌های حمایتی هدفمند: برنامه‌های حمایتی موجود غالباً کوتاه‌مدت، ناکارآمد و فاقد شاخص‌های عملیاتی روشن هستند. تسهیلات بانکی نیز یا بسیار اندک‌اند یا به دلیل بروکراسی پیچیده، برای استارتاپ‌ها قابل دسترسی نیستند.
2. ضعف زیرساخت‌های فناورانه: بسیاری از مناطق کشاورزی کشور از زیرساخت‌های اولیه مانند اینترنت پرسرعت پایدار محروم‌اند؛ بدون این زیرساخت، اجرای کشاورزی دیجیتال و هوشمند عملاً ناممکن است.
3. نبود مراکز رشد و شتاب‌دهنده تخصصی: اکثر مراکز رشد و شتاب‌دهنده‌های کشور در حوزه فناوری اطلاعات یا پزشکی فعال هستند و کشاورزی از حمایت‌های نهادی تخصصی در زیست‌بوم نوآوری محروم مانده است.
4. شکاف میان دانشگاه و مزرعه: پژوهش‌های آکادمیک عمدتاً در قالب مقالات باقی می‌مانند و به محصولات یا خدمات عملیاتی قابل ارائه توسط استارتاپ‌ها تبدیل نمی‌شوند. از سوی دیگر، مدیریت‌های سنتی بخش کشاورزی هنوز به نوآوری و فناوری‌های جدید بی‌اعتمادند.

درس‌هایی از جهان: تجربه کشورهای موفق در کشاورزی هوشمند

نگاهی به تجربه کشورهای پیشرو نشان می‌دهد که توسعه کشاورزی هوشمند و استفاده از توان استارتاپ‌ها، با حمایت قاطع نهادی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب امکان‌پذیر است.

در کشورهایی مانند هلند، اسرائیل، هند و حتی مراکش، استارتاپ‌ها نقشی محوری در مدیریت هوشمند منابع (به‌ویژه آب)، افزایش صادرات محصولات کشاورزی و توسعه کشاورزی پایدار ایفا کرده‌اند:

• هلند: دولت با ایجاد شهرک‌های کشاورزی نوآور و همکاری نزدیک با دانشگاه‌ها (مانند دانشگاه واگنینگن)، زمینه رشد شرکت‌های پیشرو در حوزه کشاورزی هوشمند (مانند PlantLab و Priva) را فراهم کرده است.
• هند: بیش از ۴۵۰ استارتاپ کشاورزی با پشتیبانی دولت در قالب برنامه‌ی Agri Udaan شکل گرفته‌اند.
• اسرائیل: با تمرکز بر کشاورزی هوشمند و استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای تحت کنترل هوش مصنوعی، تولید در واحد سطح را به بالاترین حد جهانی رسانده است.

این نمونه‌ها نشان می‌دهند که با سیاست‌گذاری و حمایت صحیح، می‌توان موانع را برطرف کرد.

راهکارها برای شکوفایی؛ چگونه کشاورزی هوشمند را در ایران توسعه دهیم؟

با توجه به شرایط حیاتی فعلی، برای عبور از بحران و شکوفایی کشاورزی هوشمند در ایران، اتخاذ راهکارهای مشخص و عملیاتی ضروری است:

• ایجاد مراکز رشد تخصصی کشاورزی: تأسیس مراکز رشد و شتاب‌دهنده تخصصی کشاورزی در استان‌هایی که دارای مزیت نسبی در این بخش هستند.
• تعریف صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC): ایجاد و حمایت از صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر ویژه استارتاپ‌های حوزه کشاورزی برای تأمین مالی آن‌ها.
• تدوین سند جامع حمایتی: وزارت جهاد کشاورزی باید سند جامع و عملیاتی برای حمایت از استارتاپ‌ها و توسعه کشاورزی هوشمند تدوین کند.
• حمایت از پروژه‌های پایلوت: اختصاص بودجه و حمایت از اجرای پروژه‌های پایلوت فناوری کشاورزی در مناطق محروم و نیازمند.
• ایجاد پلتفرم ملی دیجیتال: راه‌اندازی پلتفرمی جامع برای تبادل دانش، ارائه خدمات و فروش محصولات کشاورزی با استفاده از فناوری‌های روز.

سخن پایانی: کشاورزی هوشمند، نه یک انتخاب که ضامن بقا

در خاتمه باید گفت تحول در کشاورزی ایران، نه در مسیر پروژه‌های پرهزینه و سنگین دولتی به شیوه سنتی، بلکه در گرو اعتماد به جوانان، استارتاپ‌ها و کارآفرینان فناور است. در شرایطی که بحران غذا، آب و مهاجرت به تهدیدی جدی تبدیل شده، باید نگاه سنتی به کشاورزی را کنار گذاشت و به نوآوری و کشاورزی هوشمند، به‌عنوان تنها راه پایداری و امنیت غذایی کشور، بها داد. استارتاپ‌های کشاورزی، فرصتی تاریخی هستند که نباید آن‌ها را با غفلت سیاست‌گذاران و نهادهای متولی از دست داد؛ بقای اقتصادی، غذایی و زیست‌محیطی کشور به این تحول گره خورده است.

منابع:

• وزارت جهاد کشاورزی. (۱۴۰۲). گزارش تحلیلی تحولات کشاورزی نوین ایران.
• مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (۱۴۰۱). بررسی سیاست‌های حمایتی از کارآفرینی در بخش کشاورزی.
• مرکز نوآوری دانشگاه تهران (۱۴۰۲). پایش زیست‌بوم استارتاپ‌های کشاورزی ایران.
• FAO. (2022). Digital Agriculture Transformation: Concept and Key Issues.
• World Bank. (2021). Accelerating Digital Agriculture Innovation.
• Startup Genome. (2023). AgTech Ecosystem Rankings and Trends.

نویسنده: دکتر فردین شورج، دامپزشک و کارشناس پژوهشکده صنایع غذایی و فرآورده‌های کشاورزی