فرسودگی زیرساخت‌های نفتی ایران، عامل اصلی فاجعه زیست‌محیطی مارون؟

رودخانه مارون زیر آوار آلودگی نفتی ناشی از ترکیدگی خط لوله فرسوده. سازمان محیط زیست ناراضی است، فعالان هشدار می‌دهند و این فاجعه بار دیگر فرسودگی زیرساخت‌های نفتی ایران را نمایان می‌سازد. چرا زنگ خطرها نادیده گرفته شد؟

 

بخش اول: انفجار سکوت، هجوم نفت: فاجعه در مارون چگونه آغاز شد؟

اخبار سبز کشاورزی؛ حوالی ساعت ۲ و نیم ظهر یکشنبه ۴ خرداد، خبری تکان‌دهنده قلب محیط زیست ایران را به درد آورد: خط لوله انتقال نفت شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری، از مجموعه کرنج در بخش جایزان به سمت تلمبه‌خانه شماره یک امیدیه، در نزدیکی روستای صفر ترکید.

این ترکیدگی که حفره‌ای به اندازه کف دست ایجاد کرده بود، هزاران لیتر نفت خام را بی‌رحمانه وارد رودخانه مارون و منطقه پیرامون آن ساخت. فاجعه‌ای که زنگ خطر آن از حدود یک سال پیش به صدا درآمده بود، سرانجام رخ داد.

در ساعات اولیه، عملیات پاکسازی با استفاده از پدهای جاذب و اسکیمر آغاز شد. اما آنچه منابع محلی گزارش داده‌اند، سوزاندن نفت خام نیز بوده است؛ اقداماتی که به شدت مورد تأیید و رضایت سازمان محیط زیست نیست و به گفته عضو انجمن مهرورزان زیست بوم مارون، "اکوسیستم منطقه را نجات نخواهد داد." این حادثه تلخ، بار دیگر بحث فرسودگی زیرساخت‌های نفتی ایران را به میان آورده است.

بخش دوم: میراثی کهنه، خطری نو: تاریخچه و بی‌توجهی به خطوط لوله نفتی

خط لوله انتقال نفت شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری، مسیری طولانی از بالای بیشه‌زار و رودخانه مارون طی می‌کند تا نفت خام را از میدان نفتی کرنج پارسی جمع‌آوری کرده و به پالایشگاه آبادان برساند.

اما داستان این خطوط، بسیار قدیمی‌تر از تصور است؛ به زمانی برمی‌گردد که شرکت نفت ایران و انگلیس میدان نفتی آغاجاری را کشف کرد و زیرساخت‌های برداشت نفت و گاز را از همان زمان در دستور کار قرار داد. نخستین محموله نفتی این میدان در سال ۱۳۲۳ از طریق همین خطوط به پالایشگاه آبادان ارسال شد.

در دهه‌های گذشته، برخی لوله‌های انتقال نفت توسط شرکت نفت تعویض شدند، از جمله دو خط لوله ۱۲ و ۱۶ اینچ به طول ۱۸ کیلومتر در واحد کرنج. اما متأسفانه، طی ۱۰ سال گذشته با وجود تلاش برای عیب‌یابی و ایمن‌سازی، هیچ اقدام گسترده‌ای برای تعویض این خطوط صورت نگرفته است.

«عبدالرحیم طیبی»، فعال محیط زیست و عضو انجمن مهرورزان زیست بوم مارون، خاطرات کودکی‌اش را به یاد می‌آورد که شاهد تعویض برخی از خطوط انتقال نفت این شرکت بوده است. او با تأسف می‌گوید: "لوله‌های انتقال نفت با اینکه سال‌هاست پوسیده شده‌اند، اما دیگر اقدامی برای تعویض و رفع عیب آنها نشده است. زنگ خطر زمانی روشن می‌شود که لوله‌ها نشتی دارند و این اعلام خطر در این منطقه از حدود یک سال پیش به طور جدی اتفاق افتاد، اما هیچ کس به آن توجه نکرد."

طیبی اشاره می‌کند که در طول یک سال گذشته، حدود ۳۰۰ متر بالاتر از نقطه ترکیدگی فعلی، نشتی وجود داشته و شرکت نفت تنها به تعمیر جزئی اکتفا کرده، تا اینکه سرانجام این فاجعه زیست‌محیطی رخ داد.

به گفته طیبی، سال گذشته برای ترمیم و تعویض خط لوله حتی چند درخت قطع شد، اما موضوع بعد از آن مسکوت ماند.

او می‌افزاید: "تصور ما این بود که محیط زیست امیدیه از ماجرا مطلع می‌شود و آن را پیگیری می‌کند، اما هیچ کاری انجام نشد و حالا مسئولان شرکت باید پاسخ دهند که چرا هیچ کاری نکرده و لوله‌ها را تعمیر و تعویض نکرده‌اند."

او به فرسودگی لوله‌ها و سایش ناشی از جریان نفت در ارتفاع ۲.۵ تا ۳ متری اشاره می‌کند که احتمال فاجعه را بیشتر می‌کند. "میزان آلودگی وحشتناک است. امکانات پاکسازی شرکت نفت بسیار ضعیف است و نفت را با شاخه درخت جمع می‌کنند. الیافی را روی نفت می‌کشند و آن را جمع‌آوری کرده، با لوله می‌کشند و انتقال می‌دهند. قطعا امکانات پیشرفته‌تری در دنیا برای این کار هست و امیدواریم که از توان بین‌المللی در این زمینه کمک بگیرند، آن هم در شرایطی که متاسفانه در بعضی از قسمت‌ها هم نفت را آتش می‌زنند."

بخش سوم: تکرار تاریخ: حوادث نفتی گذشته و عدم درس‌گرفتن

این نخستین حادثه نفتی در جنوب کشور نیست. تاکنون بارها نه تنها در استان خوزستان، بلکه در استان‌های مجاور نیز شاهد شکستگی لوله‌های انتقال نفت یا انفجار و آتش‌سوزی به علت فرسودگی شبکه انتقال بوده‌ایم.

• آذر ۱۳۹۵: لوله انتقال نفت مارون - اصفهان برای سومین بار دچار شکستگی شد و حجم بالایی از آلودگی نفتی را روانه رودخانه، مزارع پرورش ماهی و حتی سد کارون ۴ کرد.
• اردیبهشت ۱۳۹۸: خط لوله ۴۲ اینچ نفت شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری دچار نشت و آتش‌سوزی شد. این حادثه در مسیر امیدیه به تأسیسات مارون ۲ و در حین تعمیرات رخ داد و به موازات آن خط ۱۲ اینچ گاز مایع نیز دچار حریق شد. به دنبال این اتفاق، مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب دستور برکناری چهار تن از مدیران این شرکت را به علت سهل‌انگاری و عدم رعایت دستورالعمل‌های ایمنی صادر کرد.
• آبان ۱۴۰۰: خط لوله گاز شرکت نفت و گاز مارون بر اثر انفجار دچار آتش‌سوزی شد و دلیل آن فرسودگی خط لوله اعلام شد.

این اتفاقات نشان می‌دهد که شبکه انتقال نفت کشور تا چه اندازه آسیب‌پذیر و نیازمند تعمیر و بازسازی است، اما هنوز آنطور که باید به آن پرداخته نشده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که اقدامات شرکت نفت در سال‌های اخیر بیشتر در زمینه "تعمیر" بوده است تا "بازسازی و تعویض اساسی" خطوط لوله.

 

بخش چهارم: انتقاد صریح محیط زیست: "از مدیریت حادثه رضایت نداریم!"

محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، دیروز در نشست با خبرنگاران، به تکرار حوادث مرتبط با آلودگی‌های نفتی در استان به شدت انتقاد کرد و گفت که رویه‌ها نیازمند اصلاح است و مدیران صنعت نفت باید در این زمینه پاسخگو باشند. او تأکید کرد: "به نظر می‌رسد حوادث و آلودگی‌های نفتی برای برخی از مدیران مناطق نفت‌خیز به موضوعی عادی و بی‌اهمیت تبدیل شده است. این در حالی است که استمرار چنین رویه‌هایی، خسارات جبران‌ناپذیری به محیط زیست، منابع آب و سلامت مردم وارد می‌کند."

اشرفی ضعف زیرساختی و فرسودگی خطوط انتقال نفت را از علل اصلی تکرار این حوادث دانست و پرسید: "چرا اقدامات پیشگیرانه از جمله ترمیم و تعویض خطوط لوله در زمان مناسب انجام نمی‌شود؟ این ابتدایی‌ترین اصل در مدیریت بحران و حفظ محیط زیست است."

او مشاهدات میدانی خود را تأیید کرد که آمادگی لازم برای مواجهه با چنین شرایطی در شرکت‌های بهره‌بردار وجود ندارد. همچنین، روش‌های غیراصولی مانند سوزاندن مواد نفتی و استفاده از نیروهای غیرمتخصص، نگرانی‌های او را افزایش داد. "با قاطعیت اعلام می‌کنیم که مجموعه حفاظت محیط زیست از نحوه مدیریت زیست‌محیطی این حادثه رضایت ندارد."

در مقابل، علی شکیبا‌کیا، رئیس ایمنی، بهداشت، محیط زیست و پدافند غیرعامل شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری، اوضاع را تحت کنترل عوامل و تیم‌های عملیاتی عنوان کرده و از احداث دو سد خاکی و دو سد آبی برای مهار لکه‌های نفتی در رودخانه مارون خبر داد.

 

بخش پنجم: ورود دادستانی و سردرگمی روستاییان: تبعات فاجعه

با گذشت حدود یک هفته از حادثه، دادستان عمومی و انقلاب شهرستان امیدیه به همراه بازپرس پرونده به محل نشت خط انتقال نفت رفتند.

رضا پارسایی پس از بازدید میدانی، دستور جمع‌آوری فوری لکه‌های نفتی و پاکسازی رودخانه را صادر کرد و گفت: "این آلودگی ناشی از شکستگی خط لوله و هدررفت میعانات نفتی در خطوط انتقال است که تا مدخل رودخانه و ساحل پیشرفت داشته و منجر به خساراتی به محیط زیست شده است." او بر لزوم نظارت مستمر بر خطوط لوله تأکید کرد.

ابعاد این فاجعه زیست‌محیطی هنوز به طور کامل مشخص نیست. نشت نفت از خطوط لوله‌های جایزان نه تنها باعث آلودگی گسترده خاک و منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی شده، بلکه حیات جانوران، گیاهان و سلامت ساکنان منطقه را به شدت تهدید می‌کند.

رودخانه مارون که زیستگاه آهوی ایرانی منطقه حفاظت‌شده دیمه است، اکنون آغشته به آلودگی نفتی است. مردم منطقه برای دام‌هایشان و زمین‌های کشاورزی و باغات خود از این آب استفاده می‌کنند و نفت خام، اکوسیستم منطقه را به نابودی خواهد کشاند.

عضو انجمن مهرورزان زیست بوم مارون از "فاجعه‌ای در راه" سخن می‌گوید: "مرغ‌های ماهی‌خواری که از بالا روی آب می‌پرند بدنشان چرب می‌شود و احتمالاً رفته‌رفته از بین می‌روند."

اهالی روستای برج از توابع بخش مرکزی جایزان امیدیه نیز از نابودی محصولات کشاورزی، پر شدن نهرهای سنتی از نفت، تلف شدن ماهی‌ها و خطر مسمومیت بیش از ۲۵۰۰ رأس دام سبک و سنگین گلایه دارند. یکی از اهالی می‌گوید: "اگر اطلاعیه‌ای مبنی بر آلودگی رودخانه از سوی شرکت نفت و محیط زیست صادر می‌شد، سرگردان نمی‌شدیم."

 

بخش ششم: درخواست‌ها و درس‌هایی از جهان: لزوم بازسازی زیرساخت‌ها

اعضای انجمن دوستداران طبیعت رامهرمز در بیانیه‌ای، تخریب محیط زیست در منطقه جایزان را تهدیدی برای کل اکوسیستم و سلامت نسل‌های آینده دانستند و از دولت و شرکت‌های نفتی خواستند به جای انکار، اقدامات پیشگیرانه و جبرانی فوری را آغاز کنند.

آنها بر "پاکسازی سریع و علمی منطقه با استفاده از روش‌های استاندارد"، "جبران خسارت به جوامع محلی"، "بررسی علل حادثه و محاکمه مسئولان سهل‌انگار"، "بازسازی و نوسازی خطوط لوله‌های فرسوده" و "شفاف‌سازی و گزارش عمومی" تأکید کردند.

تجربه جهانی نیز نشان می‌دهد که حوادث مشابه، خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورده و نیاز به سرمایه‌گذاری هنگفت برای پاکسازی و بازسازی دارند:

• ۲۰۱۰، آمریکا: ترکیدگی خط لوله شرکت Enbridge در رودخانه کالامازو، بزرگ‌ترین نشت نفتی داخلی در تاریخ آمریکا، که پاکسازی آن بیش از ۵ سال و ۱.۲ میلیارد دلار هزینه داشت. علت اصلی: فرسودگی خط لوله و واکنش دیرهنگام شرکت.
• ۲۰۰۹، چین: نشت نفت در رودخانه زرد به دلیل فعالیت‌های ساخت‌وساز غیرمجاز.
• ۲۰۱۸، اندونزی: ترکیدگی خط لوله زیرآبی شرکت Pertamina در خلیج بالیک پاپان، که منجر به مرگ ۵ نفر و آلودگی ۲۰۰ کیلومتر مربع شد. علت: لنگر کشتی.
• ۲۰۲۰، روسیه: ترکیدگی مخزن سوخت در نیروگاه حرارتی نوریلسک در سیبری و نشت ۲۱ هزار متر مکعب نفت دیزل به رودخانه‌ها، دومین نشت بزرگ نفتی در تاریخ مدرن روسیه. علت: نشست زمین به دلیل ذوب شدن یخ‌های دائمی و خوردگی کف مخزن. هزینه پاکسازی حدود ۱.۵ میلیارد دلار و جریمه ۲ میلیارد دلار.
• می ۲۰۲۵، استرالیا: نشت ۱۶ هزار لیتر فرآورده نفتی در اقیانوس هند در جریان عملیات برچیدگی میدان نفتی گریفین، که نگرانی‌هایی در مورد گونه‌های دریایی حفاظت‌شده ایجاد کرده است.

این حوادث جهانی اهمیت نظارت دقیق، رعایت مقررات ایمنی و نوسازی زیرساخت‌های صنعتی را در مناطق حساس زیست‌محیطی نشان می‌دهند.

در ایران، اغلب حوادث به علت فرسودگی خطوط لوله انتقال نفت به وقوع پیوسته است؛ بنابراین، ضرورت نوسازی زیرساخت‌های نفتی و افزایش نظارت بر خطوط انتقال نفت در استان خوزستان و مناطق مجاور، پررنگ‌تر از همیشه است./ اعتماد