شناسایی انواع خسارت سوسک‌های چوبخوار

مزرعه سبز : با پایان یافتن زمستان و بسته به شرایط اقلیمی، از اواسط بهار تا اواسط تابستان، با ظهور سوسک‌‎های چوبخوار ، همه ساله دور جدیدی از وارد آمدن خسارت به درخت‌ها، اعم‌از مثمر و غیرمثمر آغاز می‌شود. آفاتی که پس از اتمام عملیات خسارت‌زایی، آثار آن‌ها دیده می‌شود و توجه باغداران به این آفات و هوشیاری در مورد مبارزه با آنها می‌تواند میزان خسارت را کاهش دهد.

درخت‌های عرصه‌های جنگلی، باغستان‌ها و فضاهای درون‌شهری، علاوه‌بر آفاتی که به اندام‌های خارجی آنها آسیب وارد می‌کند با آفات زیان‌آور دیگری که از درون نیز آنها را نابود می‌کند، مواجه هستند.

مجموعه‌ای از سوسک‌های خانواده قاب‌بالان و پروانه فری (خراط) از حشراتی هستند که لاروهای آن‌ها با سوراخ کردن ساقه‌ها و سرشاخه‌های درخت‌های مثمر(گردو، سیب، گلابی و …) و غیرمثمر(نارون، توسکا، بید، چنار، تبریزی و …)

و قطع آوندها و تغذیه از لایه زایندة ساقه‌ها وشاخه‌ها، آسیب‌های کلی و جبران‌ناپذیر وارد می‌کنند.

شاخه‌ها، ساقه‌ها و حتی طوقه برخی از درخت‌ها نظیر گردو، تبریزی، نارون، چنار، و … به دلیل مصارف صنعتی، در صورت تهاجم آفات پوستخوار و چوب خوار به‌طور کلی ارزش اقتصادی خود را از دست داده و در پایان برای تولید ذغال چوب و هیزم به کار برده می‌شوند.

از سوی دیگر و در زمینه تولید برخی از محصولات، لارو و سوسک‌های چوبخوار به درخت‌هایی نظیر پسته یا گردو و سایر درخت‌‌های مثمر می‌تواند بسیار خسارت‌بار باشد و به دلیل آن که احداث باغ و به مرحله مثمر رساندن هر درخت می‌تواند گاه سال‌ها به درازا کشیده شود، آسیب‌های ناشی از لارو سوسک‌های چوبخوار و همچنین پروانه خراط(فری)، خسارات اقتصادی جبران‌ناپذیری به‌بار می‌آورد.

زیست‌شناسی

سوسک‌های چوبخوار، پوستخوار و سرشاخه‌خوار درخت‌ها، انواعی از حشرات خانواده قاب‌بالان هستند که از حدود 1100 گونه آن‌ها در قاره آسیا، تقریبا 200 گونه از آنها در فلات ایران وجود دارد. این سوسک‌ها در اندازه‌ها، شکل‌ها و رنگ‌های مختلف دیده می‌شوند و در تمام عرصه‌های دارای درخت پراکنده‌اند.

تقریبا در سرتاسر کشور و تمام استان‌ها، از مناطق جنگلی گرفته تا باغ‌ها و مناطق شهری این سوسک‌ها یافت می‌شوند.

عامل خسارت به درخت‌ها، لاروهایی هستند که پس از خروج از تخم‌هایی که روی پوست درخت‌ها توسط حشره ماده گذشته‌اند، شروع به تغذیه کرده و اقدام به حفر تونل‌هایی می‌کنند که تا لایه زاینده و گاه مغز درخت ادامه دارند.

از اوایل بهار، لاروِ سوسک‌ها از محل زمستان‌گذرانی خود خارج شده و پس از گذراندن دوره شفیرگی به سوسکِ بالغ تبدیل شده و جفت‌گیری می‌نمایند. هر سوسک ماده به تناوب تعدادی تخم روی ساقه‌های جوان گذاشته که پس از باز شدن یک لارو از آن خارج و شروع به خوردن پوست و سپس چوب درخت می‌کند.

لاروها می‌توانند بین 2 تا 3 سال در تونلی که حفر کرده‌اند، زندگی و تا زمان مقرر برای خروج در آنجا بمانند.

چگونگی خسارت

لاروهای سوسک‌های چوبخوار بیشتر به صورت لاروِ کامل زمستان‌گذرانی کرده و در دالان ایجاد شده مبدل به شفیره و سپس حشره کامل و با روند گرم شدن هوا از محل خود خارج می‌شود. پس از جفتگیری، تخم‌ها روی محل اتصال دم‌برگ به ساقه گذاشته می‌شوند که پس از 10 تا 15 روز از تخم خارج و شروع به تغذیه از پوست می‌کنند.

در باغ‌های بارور، اولین خسارات روی سرشاخه‌ها مشاهده می‌شود که باید سریع به هرس و سوزاندن این سرشاخه‌های آلوده اقدام کرد.

علامت خسارت روی ساقه‌های جدید به صورت پودرهای خاک اره‌ای در محل حفر کانال توسط لاروها است که نشانه مناسبی برای مبارزه است.

به‌دلیل قطع آوندها در مسیر حفاری لارو و خوردن لایه زاینده ساقه، ارتباط جریان شیره گیاهی در مسیر دلالان‌های حفاری شده قطع می‌گردد که در صورت وجود چند کانال از چند جهت در ساقه، گاه ارتباط قسمت فوقانی و تحتانی درخت قطع شده و درخت در خطر خشکیدن یا شکسته‌شدن توسط بادهای شدید قرار می‌گیرد. چنین درخت‌هایی از رده اقتصادی خارج و درنهایت مبدل به هیزم می‌شوند.

معرفی چند سوسک آفت

سوسک شاخک بلند خانواده رزاسه:

یک آفت عمومی بوده که به تعداد زیادی از انواع درخت‌های مثمر مانند گیاهان دانه‌دار و هسته‌دار و همچنین درخت‌های غیرمثمر حمله می‌کند و خسارات شدیدی بر جای می‌گذارد.

از آنجایی که لارو این سوسک‌ها مدت درازی در سرشاخه‌ها و ساقه‌های درخت ها می‌ماند، مبارزه کردن با آن‌ها بسیار مشکل است. در مناطق خشک و کم‌آب و حوزه‌هایی که آبیاری درخت‌ها به میزان کافی انجام نمی‌گیرد، شدت خسارت آفت بالا است. عواملی مانند درجه حرارت محیط، آب و همچنین آفتاب موجب جلب چوبخواران به سمت سرشاخه‌های درخت‌ها می‌شود.

سوسک چوبخوار قرمز پسته:

حشره‌ای کوچک در اندازه 6 میلی‌متر که لارو آن به رنگ سفید کرمی تا 12 میلی‌متر می‌رسد.

زمستان‌گذرانی آن به صورت لارو کامل زیر پوست سرشاخه‌ها درخت است. حشرات کامل در اواسط بهار پس از کمی تغذیه جفت‌گیری کرده و روی شاخه‌های یک یا دو ساله تخم‌ریزی می‌کنند و لاروها پس از خروج به درون پوست و سپس وارد ساقه می‌شوند. امکان دارد تا قسمت استوانه مرکزی شاخه‌ها نیز نفوذ کنند. این آفت یک نسل در سال دارد.

سوسک سرشاخه‌خوار پسته:

آفتی قدیمی که دیر زمانی است در مناطق پسته‌کاری کشور مشاهده می‌شود و در اصطلاح محلی به آن «سوسکو» یا «سیسکو» می‌گویند. امکان دارد خسارات وارده توسط آن تا اندازه‌ای پیش رود که درخت‌ها میوه ندهند.

خسارت این آفت در ابتدا توسط حشره بالغ ایجاد می‌شود که از سرشاخه‌ها تغذیه می‌کند. لاروها پس از خروج از تخم، شروع به حفر کانال در ساقه‌های یک تا دو ساله پسته می‌کنند. این لاروها در داخل دالان‌ها تبدیل به شفیره می‌شوند. این آفت یک نسل در سال دارد

سوسک طوقه و ریشه پسته:

در باغات پسته به عنوان یک آفت درجه 3 عمل می‌کند.در آغاز فروردین و هم زمان با بیدار شدن درخت‌ها ظاهر می‌شود. با گرم شدن هوا در آن مناطق، ماده‌ها به‌تدریج در محل طوقه یا روی برگ‌ها تخم‌گذاری می‌کنند. لاروها از محل طوقه وارد خاک شده و خود را به ریشه‌های اصلی رسانده و از پوست و لایه زاینده و استوانه مرکزی ریشه تغذیه می‌کنند.

در اثر تغذیه لاروها، جریان شیره گیاهی و رشد شاخه‌ها و میوه‌ها متوقف می‌شود.

بی‌توجهی به باغ، آّبیاری نامنظم و تنش خشکی موجب جلب این آفت به سمت چنین باغ‌هایی می‌شود و درخت به صورت سبز، خشک می‌شود.

دادن یخ آب در زمستان و شخم زدن خاک اطراف درخت موجب بالا آمدن لاروها و نابودی آنها می‌شود. شاخه‌های هرس شده و آلوده که محل زمستان‌گذرانی حشرات کامل است باید سوزانده شوند.

مبارزه با سوسک‌های چوبخوار

مبارزه با سوسگ‌های چوبخوار به‌دلیل ویژگی‌های زیستی و از آن مهم‌تر قابل مشاهده نبودن آنها و خسارات ایجاد شده در هنگام فعالیت، بسیار مشکل و گاه غیرممکن است.

لارو این حشرات به علت ورود به عمق ساقه‌ها و سرشاخه‌ها قابل رویت نبوده و پس از اتمام دوره خسارت‌زایی متوجه حضور آنها می‌شویم، بنابراین باید به صورت مبارزه تلفیقی این کار را انجام داد. از آنجایی که احداث یک باغ هزینه‌های بسیاری داشته و ضمنا باید چندین سال تا به ثمر رسیدن یک درخت صبور بود، نمی‌توان به سادگی از کنار مبارزه با این آفات خطرناک گذشت.

مراحل مبارزه تلفیقی می‌تواند به ر‌وش‌های زیر باشد:

مبارزه مکانیکی: شامل شخم‌زدن اراضی اطراف درخت‌ها به‌منظور تخریب لانه‌گزینی‌های آفات در خاک و دادن یخ‌آب زمستانی برای کشتن لاروها؛

تقویت درخت‌ها: از راه آبیاری منظم و کافی، دادن کودهای آلی و شیمیایی به درخت‌ها؛

مبارزه فیزیکی: حذف سرشاخه‌های آلوده و هرس ساقه‌های آفت‌زده و سپس سوزاندن آنها، در کاهش جمعیت آفت‌تاثیر مهمی دارد. معدوم کردن بقایای درخت‌های آلوده پیوسته باید در دستور کار باغداران باشد. فرو کردن مفتول فلزی در سوراخ‌های لانه‌گزینی لاروها اگرچه ممکن است خسته‌کننده باشد اما در کاهش جمعیت آفت در سال آینده بسیار موثر است. تله‌های فِرمونی و نوری، به‌ویژه در زمان اوج ظهور این آفات در تقلیل جمعیت اهمیت فراوانی دارد و می‌تواند مقادیر زیادی از حشرات را حذف نماید.

مبارزه شیمیایی: به‌علت دور از دسترس بودن لارو آفات چوبخوار، مبارزه شیمیایی با آن‌ها کار دشواری است، اما می‌توان آن را انجام داد. بستگی دارد به سموم در دسترس می‌توان با ترکیبی از این سموم نظیر(اندوسولفان، لیندین، دیازینون، فنیتریتون، لبایسید و …) با نفت و آب‌صابون اقدام به سمپاشی کرد. مسدود کردن سوراخ‌های لاروی با ترکیبی از خمیر و سم(دیازینون) نیز، موثر است.

مبارزه بیولوژیکی: برخی از زنبورهای پارازیتوئید، نماتدها و حتی پرندگان به معدوم کردن این لاروها کمک می‌کنند.

پروانه‌های چوبخوار

لارو دو نوع پروانه به‌عنوان آفات مهم، قادر به خوردن چوب درخت‌ها و آسیب‌زدن به آنها هستند.

پروانه‌فری: لارو پروانه‌فری یکی از آفات بسیار مهم درخت‌های مثمر و غیرمثمر است که اولین‌بار در سال 1328 در ایران دیده شد. منشا اصلی آن اروپا و در حدود 150 گونه میزبان برای آن شناسایی شده است، تقریبا در سرتاسر کشور دیده شده و به شاخه‌ها و ساقه‌ها حمله می‌کند.

پروانه کرمانیا: لارو این پروانه از آفاتِ درجه‌یک و چوبخوار درخت‌های پسته است. زمستان را به‌صورت لارو و در سرشاخه‌های آلوده و هرس شده می‌گذراند. شاخه‌‎های آلوده از معمول، لاغرتر هستند و به سمت زمین تمایل دارند. مبارزه با لاروهای چوبخوار این پروانه‌ها مشابه مواردی است که قبلا ذکر گردید.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۶۰ - بهمن ۱۴۰۰