خاک چون کیمیا

مزرعه سبز : خداوند در قرآن، سوره فاطر، آیه 11 به انسان می‌گوید: «و خداوند شما را از خاک آفرید…» تا انسان بداند که از کجا و از چه پدیده‌ای نشأت گرفته است.

در زبان عبری نیز واژه «آدم» به معنی خاک و زمین است. تقریبا تمامی شعرا و ادبای ایرانی هر یک نیز مطلبی، اشعاری و یا سخنانی در مورد رابطه انسان با خاک دارند.

خیام در یک رباعی می‌گوید:«… از خاک برآمدیم و بر باد شدیم» و سعدی نیز می‌سراید:«بنی‌آدم سرشت از خاک دارد» اما برخلاف تمامی این ریشه در «خاک» داشتن‌ها، انسان‌ها با خاک نامهربانند و بی‌محابا آن را نابود می‌کنند، هر چند حیاتشان به آن وابسته است.

از تمام خشکی‌های زمین فقط 4 میلیارد هکتار آن قابلیت کشاورزی دارد که کمتر از نیمی از این مقدار به زیر کشت می‌رود و همین میزان از سطح خاک کره زمین پیوسته زیر عملیات کشاورزی فشرده و گاه چهارفصل، فرسایش‌‎های آبی و بادی، از دست دادن مواد آلی، شور شدن، به هم خوردن شرایط فیزیکی، از بین رفتن میکروارگانیسم‌ها و … است.

به علت شرایطی که باعث از بین رفتن خاک‌های حاصلخیز می‌شود و نیز افزایش جمعیت و ضرورت تولید غذای بیشتر و به خطر افتادن حیات بشر، در پنجم دسامبر سال 2003، سازمان خوار و بار جهانی، FAO، این روز را به منظور آگاهی‌رسانی به مردم جهان و اهمیت خاک در ایجاد امنیت غذایی، توسعه کشاورزی، تغییرات آب و هوایی و تاثیر آن بر کاهش فقر و توسعه پایدار، به‌ویژه در کشورهای فقیر و در حال توسعه و … تعیین کرد.

در زمان ضرورت تولید غذای بیشتر و استفاده از تکنولوژی و ارتقاء سطح مکانیزاسیون در بسیاری از کشورها، شدت از بین رفتن خاک‌های زراعی که برای تولید هریک سانتی‌متر آن بین 400 تا 500 سال باید سپری شود، افزایش‌یافته و متاسفانه با وجود توصیه‌های کارشناسان به کاهش عملیات خاک‌ورزی، اما این روند همچنان ادامه دارد و موجب سرعت بخشیدن به فرسایش خاک می‌شود.

ایران با توجه به دارا بودن ۱ درصد از خاک‌های جهان، معادل یک‌دوازدهم از کل فرسایش خاک را به‌خود اختصاص داده و با 2 میلیارد تن فرسایش خاک در سال، به نسبت مساحت خود، رقم بی‌سابقه‌ای را در این زمینه شامل می‌شود.

گفته می‌شود که سالیانه بین 6 تا 30 تن خاک در هکتار البته بسته به منطقه جغرافیایی دچار فرسایش می‌شود که جایگزین کردن هر یک سانتی‌متر آن به علت شرایط حاکم بر اقلیم و نوع سنگ‌های مادری در حدود 800 سال طول می‌کشد، بنابراین از بین رفتن هر گرم از خاک کشاورزی تا بازسازی مجدد، قرن‌ها به درازا کشیده می‌شود. در اینجا است که نقش مسئولان حفظ خاک کشور ارزش ویژه‌ای پیدا می‌کند.

از 16 میلیون هکتار اراضی دیم و آبی که بنابر شرایط اقلیمی گاه کم و زیاد می‌شود، نیمی از آن اراضی دیم است که چندان بهره‌دهی کافی ندارد. آن نیم دیگر که خود نیز با اما و اگرهای بسیار رو در رو است، در حال حاضر منبع و محل تولید موادغذایی برای 84 میلیون ایرانی است. حال اگر مجموع اراضی دیم و آبی را یکپارچه به حساب آوریم، سرانه هر ایرانی در حدود 1900 مترمربع خواهد شد که باید تمام نیازهای خود از غذا و پوشاک گرفته تا مسکن و … را از همین مقدار زمین تهیه نماید. اما عوامل بازدارنده‌ای را باید در این موضوع وارد کرد و آن سرعت بیابانی شدن اراضی به علت نبود آب کافی برای کشاورزان، افزایش گرمای جهانی و بالا رفتن تبخیر است که موجب آماده شدن زمین‌ها برای فرسایش‌های آبی و بادی می‌شود. حال باید توجه مسئولان خاک کشور را به این موضوع معطوف نمود که برنامه داشتن برای حفظ خاک از چه اهمیتی برخوردار است.

ایران در حال بیابانی شدن است، بنابراین مسئولان باید با برنامه‌‎ریزی درست و واقعی از این مصیبت جلوگیری کنند و روز جهانی خاک شاید تلنگری برای یادآوری این خطر باشد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۶۰ - بهمن ۱۴۰۰