تشکل‌ها، ستون‌های تولید مستمر کشاورزی
دکتر ایوب فصاحت، پاییز سال گذشته مسئولیت سازمان مرکزی تعاون روستایی(در کسوت معاون وزیر جهادکشاورزی) را پذیرفت.
اخبار سبز کشاورزی؛ وی در راستای هفت راهبرد اصلی سازمان در جوی آرام و براساس شایسته‌سالاری در راستای یکنواختی تولید، افزایش مناسب تولید، عرضه محصولات کشاورزان(نمونه موفق آن جلوگیری از معدوم شدن سیب‌زمینی است که هر ساله فاجعه‌آفرین بود) سعی در پیشبرد اهداف سازمان مرکزی دارد.
اخیراً براساس برنامه خود، چابک‌سازی سازمان و بهره‌گیری حداکثری از تشکل‌های مردم‌نهاد را برای خدمت در بخش کشاورزی و حضور در زنجیره‌های تولید و تامین و بازاررسانی را انجام داد. همچنین همزمان، افزایش و ارتقای کارایی و اثربخشی تشکل‌ها در تحقق اهداف راهبردی سازمان مورد نظر وی بوده است.
در این مصاحبه با دکتر فصاحت، به نقش اثربخشی تعاونی و اتحادیه‌های روستایی، کشاورزی، روستایی زنان، تولید روستایی و شرکت‌های دامی زراعی و کشت و صنعت‌ها پرداخته شد:
در حال‌حاضر چه تعداد تشکل تولیدی و خدماتی در آن معاونت ثبت شده و دارای هویت کاری می‌باشند. محدوده فعالیت این تشکل‌ها چگونه است و بیشتر در چه زمینه‌هایی فعال هستند؟
در حال‌حاضر تعداد 8487 شرکت و اتحادیه تعاونی روستایی، کشاورزی، روستایی زنان، تولید روستایی، سهامی زراعی و کشت‌وصنعت به‌عنوان تشکل تولیدی و خدماتی و تعداد 463 نظام صنفی به‌عنوان تشکل صرفاً خدماتی، تحت‌پوشش سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران تشکیل شده و فعالیت دارند که به اعضای خود و به جامعه روستایی و بخش کشاورزی خدمات ارائه می‌دهند. اهم فعالیت این تعاونی‌ها و تشکل‌ها ارائه خدمات به روستاییان، تأمین نهاده‌ها، بازرگانی محصولات تولیدی اعضا، کمک به تأمین و تنظیم بازار محصولات استراتژیک و حمایت صنفی از اعضای خود است.
تعاونی‌های روستایی بیشتر در زمینه بازگانی و صنایع‌تبدیلی و تکمیلی و نیز مکانیزاسیون کشاورزی فعالیت دارند، تمرکز فعالیت در شرکت‌های تعاونی‌های تولید روستایی بیشتر بر تولید محصولات کشاورزی با ایجاد مدیریت واحد در استفاده مشترک از آب و خاک و یک‌جاکِشتی است.
در شرکت‌های تعاونی تولید روستایی هر فرد می‌تواند بر روی زمین خود به کار کشاورزی بپردازد ولی در مدیریتی واحد اقدام به تولید محصول نماید. در شرکت‌های سهامی زراعی حق بهره‌برداری از آب و زمین تبدیل به سهام شده و شرکت عملیات تولید را مدیریت می‌کند.
کشت و صنعت‌ها نیز قالبی دیگر از نظام‌های بهره‌برداری‌اند که با توجه به وسعت و تنوع فعالیت، به‌طور همزمان در رشته‌های گوناگون زراعت، باغبانی، دامپروری فعالیت دارند. شرکت‌های تعاونی روستایی زنان از جدیدترین انواع تعاونی‌ها به‌شمار می‌روند که اهدافی نظیر بروز توانمندی‌ها، استقلال مالی، اجتماعی، فرهنگی زنان را در سطح روستاها دنبال نموده و همچنین در جهت تثبیت نقش مؤثر زنان به عنوان نیمی از جامعه در اقتصاد کشور گام برمی‌دارند.
شرکت‌های تعاونی کشاورزی در واقع تعاونی‌های تخصصی بوده که در رشته‌های گوناگون زراعت، باغبانی، دامپروری، آبزی‌پروری، زنبورداری، پرورش مرغ و ... فعالیت دارند. نظام‌های صنفی نیز تشکل‌هایی هستند که برای هویت‌بخشیدن به تولیدکنندگان مختلف در رشته‌های کشاورزی و حمایت‌های صنفی ازقبیل بیمه، تعیین‌نرخ تضمینی محصولات کشاورزی، شرکت در تصمیم‌گیری‌های کلان در خصوص کشاورزان تشکیل شده‌اند.
اثربخشی این تشکل‌ها در زندگی روزانه مردم و سفره غذایی آنها چگونه است و چه محصولاتی توسط اعضای این تشکل‌ها تولید و به جامعه عرضه می‌شود؟
وظیفه تعاونی‌ها و تشکل‌ها در درجه اول خدمات‌رسانی به اعضای خود در چارچوب اساسنامه است که موجب پایداری فعالیت و افزایش تولید محصولات حرفه‌ای آنان و نیز افزایش سطح درآمد روستاییان می‌شود.
اثر ثانویه این فعالیت‌ها در سفره‌های مردم به‌عنوان مصرف‌کنندگان نمود پیدا می‌کند. تولیدات دامی و کشاورزی، مستقیم یا غیرمستقیم به سفره غذایی روزانه مردم مرتبط است. به‌عنوان نمونه می‌توان به تأمین محصول گندم در قالب نان به‌عنوان قوت غالب، تأمین گوشت قرمز، گوشت سفید، لبنیات و تخم‌مرغ در طی سال و نیز میوه شب عید اشاره کرد.
علاوه‌بر این، نقش تعاونی‌ها در تولیدات ارگانیک، محصولات سالم، کاهش ضایعات، حفظ منابع طبیعی و استفاده از منابع تولید در روستاها نیز مورد توجه است. اثربخشی تعاونی‌ها و تشکل‌ها بر جامعه را به تفکیک زیر می‌توان بیان کرد.
تعاونی‌های روستایی قدیمی‌ترین نوع تعاونی‌ها هستند که در زمان خود برای اهدافی مانند ارائه خدمات اعتباری، خرید محصولات کشاورزان، تأمین نهاده‌های دامی و زراعی، توزیع کالاهای کوپنی، آرد و مواد نفتی در سطح روستاها تشکیل گردید و نقش مؤثری در اقتصاد اعضا و سایر روستائیان ایفا نمودند. اما در سال‌های اخیر با توجه به تغییرات اساسی در بازار و آزادسازی کالاها و منسوخ شدن توزیع کالاهای کوپنی و قطع فعالیت‌های اعتباری تعاونی‌ها و رویکرد دولت‌های مختلف به مقوله تعاون و نیز تغییر در سیاست‌های مؤثر بر بازار و عدم تطبیق خود با تغییرات سریع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تأثیر آنها بر جامعۀ هدف کم‌رنگ شده است.
انواع نظام‌های بهره‌برداری یکی دیگر از قالب‌های تعاونی بوده که با توجه به حمایت‌های دولت و وجود ردیف اعتباری در بودجه کشور می‌تواند تأثیرات زیادی بر جامعه هدف خود داشته باشد. ازجمله تأمین نهاده‌ها، کمک به یک‌جا کِشتی، جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزان. تعاونی‌های روستایی زنان نقش مؤثری در ایجاد خودباوری در بین اعضای خود داشته و در بعضی از مناطق کشور تعاونی‌های موفقی در این زمینه فعالیت دارند؛ اما به دلیل نبود حمایت دولت و ضعف بنیه مالی نتوانستند نقش مهمی در بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی اعضای خود ایفا کنند.
برنامه شما برای افزایش و ارتقای کارایی و اثربخشی تعاونی‌ها در تحقق اهداف راهبردی کشاورزی چیست و چگونه اجرایی می‌شود؟
برنامه‌های سازمان در ارتباط با تعاونی‌ها و تشکل‌ها در سه محور حمایت، هدایت و نظارت خلاصه شده است. برنامه‌های سازمان در محور حمایت شامل کمک‌های فنی و مشاوره‌ای، اعتباری، تأمین مالی، بازرگانی محصولات کشاوزی، تأمین نهاده‌های تولید و ارائه مشاوره‌های حقوقی در تنظیم قراردادها و حمایت‌های صنفی است.
برنامه‌ها در محور هدایت شامل تهیه و تدوین برنامه‌های آموزشی به‌منظور افزایش سطح دانش و تقویت توان مدیریتی و حرفه‌ای برای اعضا و کارکنان تعاونی‌ها و تشکل‌ها است.
این برنامه‌ها براساس نیازسنجی آموزشی و زمان‌بندی سالیانه تهیه می‌شود و به‌صورت دوره‌های کلاسی، کارگاهی، ترویجی، بازدیدهای میدانی و حضور در نمایشگاه‌های فناوری اجرا می‌شود. توانمندسازی اعضا و مدیران تعاونی‌ها با اجرای برنامه‌های آموزشی و استفاده از سامانه جامع اطلاعات تعاونی‌ها(سجات) از برنامه‌هایی است که برای افزایش و ارتقای کارآیی و اثربخشی تعاونی‌ها به کار گرفته می‌شود.
برنامه‌های سازمان در محور نظارت، انجام حسابرسی‌های سالیانه از تعاونی‌ها و تشکل‌ها و ارائه گزارش حسابرسی در مجامع عمومی آنها، مراقبت و نظارت‌بر رعایت اساسنامه‌ها و مقررات در تعاونی‌ها و تشکل‌های تحت‌پوشش، نظارت‌بر اجرای مصوبات مجامع عمومی، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های ابلاغی از سوی سازمان مرکزی، نظارت‌بر برگزاری به‌موقعِ مجامع عمومی به‌عنوان بالاترین رکن تعاونی‌ها را شامل می‌شود.
ورود دانش و تخصص به‌ویژه فرصت ایفای نقش دانش‌بنیان‌ها در تعاونی‌ها به‌ویژه از حیث ارتقا و اثربخشی آنها در فرایند تولید چگونه صورت می‌گیرد؟
آموزش در تعاونی‌ها و تشکل‌ها یک اصل است که در قانون تعاون و اساسنامه‌ها نیز بر آن تأکید شده است. در این زمینه سازمان از طریق اجرای برنامه‌های آموزشی، تهیه و انتشار نشریه ترویجی تعاون، بازدیدهای میدانی، شناسایی و معرفی تعاونی‌ها و تشکل‌های نمونه، برگزاری نمایشگاه‌ها، حمایت از تعاونی‌ها و تشکل‌ها برای شرکت در نمایشگاه‌های فناورانه داخل و خارج از کشور، ارائه تسهیلات برای به‌کارگیری دانش نوین به‌منظور انجام خدمات جدید و کارآمدی بیشتر فعالیت‌های موجود، به این مهم می‌پردازد.
با افزایش دانش و مهارت اعضای تعاونی‌ها به‌ویژه دانش جدید و ایجاد ارتباط بین دانشگاه‌ها و تعاونی‌ها در زمینه دانش‌بنیان و تحقق اهداف اصل 44 قانون‌اساسی، تأثیر مهمی در افزایش اثربخشی تعاونی‌ها دارد.
در مورد نظام‌های بهره‌برداری لازم است اشاره شود که یکی از اهداف تشکیل الگوهای نظام بهره‌برداری توسعه کشاورزی نوین در اراضی بهره‌برداران است و در این راستا استفاده از دانش، تولیدات و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان در عرصه این شرکت‌ها در دستور کار قرار دارد. به‌طوری‌که با تشکیل هسته کشاورزی هوشمند در دفتر نظام‌های بهره‌برداری سعی شده با ایجاد فرصت برابر برای شرکت‌های فعال و مطرح به منظور ارائه فعالیت‌های خود، شرکت‌های مناسب شناسایی و از خدمات آنها بسته به نیاز شرکت‌ها استفاده شود.
تاکنون در 34 جلسه هسته کشاورزی هوشمند که در دفتر برگزار شده 16 شرکت فعالیت‌های خود را ارائه نمودند. "یک اتحادیه استانی" در همدان موفق به دریافت مجوز دانش‌بنیان شده و "چهار جلسه وبیناری" با حضور شرکت‌های دانش‌بنیان، مدیران عامل اتحادیه‌های تعاونی تولید روستایی استان‌ها و مسئولان نظام‌های بهره‌برداری توسط این دفتر برگزار گردید.
چه برنامه‌ای برای ورود متخصصان به ارکان تعاونی‌ها و تشکل‌های ملی و استانی دارید؟
در این خصوص دستورالعمل به‌کارگیری نیروهای تحصیلکرده دانشگاهی و جوان در ارکان مدیریتی تعاونی‌ها و تشکل‌ها به‌عنوان مدیرعامل، اعضای هیات‌مدیره، بازرسان و کارکنان، تنظیم و ابلاغ شد.
برنامه تربیت مدیران حرفه‌ای نیز از دیگر برنامه‌های در حال پیگیری است. توجه به این نکته ضروری است که در تعاونی‌ها و تشکل‌ها، تجربه نقش بسیار با اهمیتی دارد و بهره‌گیری از نیروهای باسابقه به منظور انتقال تجربه به نیروهای جوان مورد توجه قرار گرفته است.
استفاده از ظرفیت نخبگان و متخصصان در اداره امور تعاونی‌ها با تدوین و به‌روزرسانی آیین‌نامه‌های تشخیص صلاحیت از دیگر برنامه‌های اجراشده سازمان است.
برخی از اعضای هیات‌مدیره در بعضی از تشکل‌ها تا دو دهه است که ماندگار شده‌اند؛ با توجه به ضرورت تزریق نوآوری بحث‌های دانش‌محوری چه ابزاری برای دمیدن روح تغییر در آنها دارید؟
به این منظور آسیب‌شناسی این دسته از تعاونی‌ها و تشکل‌ها مدنظر قرار گرفته است. در صورت لزوم بازبینی دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های مربوطه و نظارت‌بر اجرای درست آنها انجام می‌گیرد. لازم است جایگزینی نیروهای متخصص جدید با نیروهای باتجربه قدیمی به مرور زمان و همراه با انتقال دانش و تجربه صورت گیرد تا تعاونی‌ها و تشکل‌ها در مقطعی دچار خلاء مدیریتی نشوند.
همچنین با تدوین و به روزرسانی آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مربوطه و بر اساس ظرفیت‌های قانون شرکت‌های تعاونی 1350 می‌توان نسبت به ایجاد تغییر در ارکان و مدیران تعاونی‌ها اقدام کرد.
چند درصد از تعاونی‌ها و تشکل‌ها ضررده بوده و هستند و از سرمایه‌های اعضاء، مصرف می‌کنند و به نوعی ارتباط آنها با اعضاء قطع شده‌است. برای پررنگ کردن نقش اعضا و تشکل‌های اینچنینی و ارتقای کارآیی آنها چه برنامه‌ای دارید؟
حسابرسی و کنترل داخلی تعاونی‌ها و تشکل‌ها برای حصول اطمینان از کیفیت کار هیات‌مدیره و مدیرعامل، در قانون تعاون و اساسنامه سازمان مورد تأکید قرار گرفته است. به این منظور در اجرای برنامه عملیاتی سالیانه، حسابرسی صورت‌های مالی تعاونی‌ها و تشکل‌ها انجام گرفته و در مجامع عمومی عادی آنها ارائه شده و به تصویب می‌رسد.
براساس آخرین بررسی که مربوط به صورت‌های مالی منتهی به پایان سال 1401 است، حدود 16درصد از تعاونی‌ها و تشکل‌های حسابرسی‌شده، زیان‌ده هستند.
برنامه سازمان برای این تعداد از تعاونی‌ها و نیز تعاونی‌هایی که صورت‌های مالی خود را ارائه نداده‌اند، آسیب‌شناسی و تعیین‌تکلیف آنها به یکی از روش‌های فعال‌سازی، ادغام یا انحلال است.
مستحضرید تشکل‌ها می‌توانند در زنجیره تولید و تامین نهاده ها، کاهش قیمت تمام‌شده، برندسازی، بازاریابی و بازاررسانی نقش مهمی داشته باشند؛ ابزار حمایتی و هدایتی شما در این موضوع چگونه است؟
حمایت‌های سازمان درخصوص پررنگ کردن نقش تعاونی‌ها در تأمین نهاده‌ها شامل ارائه کمک‌های اعتباری، مالی، فنی و مشاوره‌ای و تسهیل در دریافت مجوزها ومشاوره حقوقی در تنظیم قراردادها و حمایت‌های ممکن در برندسازی است. از سوی دیگر به‌منظور آشنایی بیشتر تعاونی‌ها و تشکل‌ها با مقررات و اصول بازاریابی و برندسازی دوره‌های آموزشی برگزار می‌شود. هرکدام از تعاونی‌های تخصصی باید به منظور کاهش قیمت تمام‌شده محصول تولیدی خود نسبت به ایجاد و یا به روزرسانی زنجیره ارزش شامل:
(1) تامین نهاده (۲) تولیدکننده (۳) برداشت، بسته‌بندی و فرآوری (۴) توزیع و بازاریابی (۵) مصرف و ارتباط با مشتری اقدام نمایند که این زنجیره باید توسط یک حلقه‌ای به نام حلقه پشتیبان حمایت شوند.
مدیر زنجیره باید با داشتن تفکر زنجیره ارزشی، مبتنی‌بر تفکر سیستمی و ایجاد نوآوری، خلق ارزش نموده و زنجیره را استحکام بخشند. از مزایای زنجیره ارزش می‌توان به توسعه کشت قراردادی، افزایش بهره‌وری، افزایش ارزش افزوده، کاهش ضایعات، تعادل عرضه و تقاضا، تعادل ریسک قیمتی در بین عوامل بازار، کاهش نقش دلالان و واسطه‌های سودجو در بازار، پایداری صادرات، افزایش ضریب نفوذ دانش و افزایش سرمایه‌گذاری و در نهایت با ایجاد نوآوری و خلق ارزش در حلقه‌های به هم پیوسته زنجیره، رضایت تولیدکنندگان، مصرف کنندگان و سایر عوامل بازار اشاره نمود.
از سوی دیگر، پراکنش بالای الگوهای مختلف نظام بهره برداری بالغ‌بر 7000 روستا و 330 شهرستان در سطح کشور و وجود 60 اتحادیه شهرستانی، استانی و ملی موجود شبکه وسیعی ایجاد نموده است که ظرفیت بالایی برای ایجاد زنجیره‌های تولید، انجام برندسازی، بازاریابی و بازاررسانی محصولات کشاورزی ایجاد می کند.
در حال‌حاضر نیز این فعالیت‌ها بصورت پراکنده درالگوهای نظام بهره‌برداری انجام می‌شود؛ به‌عنوان نمونه 54 واحد صنایع تبدیلی و تکمیلی در این الگوها فعال هستند و اتحادیه‌های مذکور در سالیان قبل 8000 تن صادرات داشته‌اند.
ضمن معرفی مختصری از نظام بهره‌برداری کشاورزی، آخرین وضعیت الگوهای نظام بهره‌برداری در کشور را بیان بفرمایید.
نظام بهره‌برداری کشاورزی، سازمان اقتصادی و اجتماعی از عناصر به هم پیوسته‌ای است که با استفاده از هویت و مدیریت واحد و ویژگی‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و در ارتباط متقابل با شرایط طبیعی و اجتماعی محیط خود امکان تولید محصولات کشاورزی را فراهم می‌سازد و هدف از تشکیل آن افزایش بهره‌وری و حفاظت از عوامل و منابع تولیدکشاورزی، یکپارچه کردن اراضی کشاورزی خرد، آشنایی بهره‌برداران با روش‌ها و تکنولوژی‌های نوین کشاورزی، تکمیل زنجیره‌های تولید و درنهایت بالا بردن سطح درآمد کشاورزان است که در راستای رسیدن به این اهداف در حال‌حاضر سه الگوی نظام بهره‌برداری تعاونی تولید روستایی، سهامی زراعی و کشت و صنعت(در سطوح مختلف اجرایی، حقوقی و مدیریتی) تشکیل شده است.
وضعیت الگوهای مذکور در کشور به شرح زیر است:
• شرکت‌های تعاونی تولید روستایی؛ شامل 1573 شرکت در سطح 517˓ 812˓ 3 هکتار مربوط به بالغ‌بر 507 هزار نفر عضو؛
• شرکت‌های سهامی زراعی؛ شامل 33 شرکت در 15 استان کشور در سطح 78 هزار هکتار که 24 مورد دارای زیرساخت انبار و دفتر کار است؛
• شرکت‌های کشت و صنعت خصوصی 11 شرکت با 4256 اراضی زیرکشت و 1506 اشتغال است.
از سایر ظرفیت های نظام های بهره برداری می توان به موارد زیر اشاره نمود :
دارا بودن حدود 22درصد سطح زیر کشت آبی کشور، 35درصد گندم آبی، 42درصد جوآبی، 23درصد ذرت دانه‌ای، 31درصد چغندرقند، 15درصد کلزا، 22درصد پنبه، 27درصد سیب‌زمینی، 18درصد گوجه‌فرنگی، 16درصد یونجه، 14درصد پیاز، 4/7درصد شلتوک و 60درصد سطح بارور پسته کل کشور؛ تحت پوشش قرار دادن 6988 روستا در 328 شهرستان در کشور و همچنین فعالیت 433 واحد مکانیزاسیون فعال در الگوهای نظام بهره‌برداری کشور.
ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۸۷- خرداد ۱۴۰۳
