صادرات آب مجازی آری یا نه!

خروج سالانه 7 میلیارد مترمکعب آب با صادرات میوه

تغییرات اقلیمی و بالا رفتن گرمایش زمین، ضمن تمام آسیب‌های زیست محیطی و خساراتی که به مناطق زندگی جانداران از انسان گرفته تا گیاهان مناطق جنگلی و صحرایی وغیره وارد نموده، منتج به مشکلی اساسی به نام کمبود آب شیرین برای شرب و فعالیت‌های کشاورزی و تولید محصولات غذایی گردیده و هر ساله این کمبود بسته به مناطق جغرافیایی مختلف شدیدتر می‌شود. تقریباً تمام کشورها، از شرق تا غرب کره زمین، به‌طور متناوب گرفتار خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی می‌شوند که منطقه خاورمیانه و ازجمله ایران به صورت دراز مدت با این مشکل مواجه است.

مقدار متوسط نزولات آسمانی در کشور از شمال پر باران تا مناطق مرکزی و جنوبی کم باران در حدود 400 میلیارد مترمکعب است که این مقدار در خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها اندک تغییراتی را در پی دارد.

از این مقدار، افزون بر 270 میلیارد مترمکعب به‌صورت روان آب و تبخیر سطحی از دریاچه‌ها و تالاب‌ها و مخازن آب پشت سدها، از دسترس خارج می‌شود. مقدار اندکی نیز به لایه‌های زیرزمین نفوذ کرده و منحصراً حدود یکصد میلیارد مترمکعب باقی می‌ماند که بنا به نظرات متفاوت وزارت کشاورزی و وزارت نیرو بین 60 الی 90 درصد آن در بخش کشاورزی و الباقی در بخش‌های صنعت، شرب و مصارف خانگی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نکته بسیار مهم و اساسی در این جا چگونگی مصرف و هدر رفت آب در بخش کشاورزی و به‌طور خاص آن، میزان آبی است که به شکل مجازی و بدون کسب ارزش واقعی آن، از کشور خارج می‌شود به گونه‌ای که گاه صدور محصول به عمل آمده از این گونه آب، ارزش اقتصادی منفی دارد یا در حد مجانی و هبه کردن آن است.

این در حالی است که طی سه دهه گذشته در ازاء عمل‌آوری چنین محصولاتی، آب مورد نیاز از عمیق‌ترین لایه‌های زمین بیرون کشیده می‌شود که موجبات بر باد دادن منابع آب یک هزار ساله و نشست زمین با تمام عوارض و عواقب آن را فراهم کرده است.

صدور محصولات پر آب‌بر!

محصولات صادراتی ایران عمدتاً از رده صیفی‌جات با مصارف مقدار آب زیاد در دوره‌های کاشت و داشت می‌باشند و این در حالی است که درآمد حاصله از صادرات این محصولات در مقابل هزینه‌ها و ارزش آب مصرف شده بسیار پایین است. به غیر از سبزی‌های خاص و فانتزی، اقلام عمده صادراتی شامل: هندوانه، خربزه، پیاز، سیب زمینی، گوجه فرنگی، خیار، کدو، بادمجان، انواع گل و گیاهان زینتی و محصولات دیگری در این رده می‌باشند. اما چرا صادرات چنین محصولاتی در ازاء مقدار آبی که برای تولید آن‌ها مصرف گردیده، در مجموع مقرون به صرفه نیست، به چند نکته اشاره می‌شود:

• اگرچه ادعا می‌شود که بهره‌وری آب کشاورزی از 25 درصد به حدود 40 درصد افزایش یافته، اما با در نظر گرفتن تداوم کشاورزی به روش‌های سنتی در اغلب نقاط کشور و میزان آبی که در ازاء تولید یک کیلو ماده خشک مصرف می‌شود، هدر رفت آب کماکان بسیار بالا است.

نکته بسیار مهم در اینجا منشأ آب مصرف شده می‌باشد که از حدود 800 هزار حلقه چاه مجاز و اکثراً غیرمجاز، بدون هرگونه کنترل و نظارت از زیرزمین استخراج و در مزارع رها می‌شود.

حمیدرضا جانباز، مشاور وزیر جهاد کشاورزی، در آذر ماه 98 اظهار کرد که سالانه بیش از 81 میلیارد مترمکعب آب به‌طور متوسط و به ازاء هر هکتار 9 هزار مترمکعب، آب مصرف می‌شود (آماری که از سوی معاونت آب و خاک همواره رد شده است).

• فقدان الگوی کشت و ناتوانی کشاورزان در تغییر رفتارهای خود و تمایل آن‌ها به تداوم روش‌های کهنه و منسوخ قدیمی و عادت به اجرای کشت‌هایی ولو منتهی به ضرر و زیان، تولید چنین محصولاتی را مبدل به شمشیر دولبه‌ای نموده که در پایان به کشور و کشاورز به‌صورت توأمان زخم و آسیب وارد می‌کند. نیاز کشور به هندوانه سالیانه در حد 2 میلیون تن است که مازاد آن (در حدود 500 هزار تن) صادر می‌شود.

تا اویل دهه 90 برای تولید هر کیلو هندوانه 500 لیتر آب مصرف می‌شد که در حال حاضر به حدود 290 تا 300 لیتر کاهش یافته (البته طبق آمار دولتی) است که در صورت صادرات 400 هزار تن هندوانه، در واقع 120 میلیون لیتر آب از کشور خارج می‌شود.

نکته قابل توجه آن است که با روند افزایشی جمعیت، سهمیه سرانه آب سیر نزولی را طی می‌کند و تا 10 سال دیگر از 1250 به حدود 1000 مترمکعب خواهد رسید. بنابراین صدور آب مجازی چنانچه با استراتژی و افزایش بهره‌وری از آب همراه نباشد در آینده‌ای نه چندان دور به معضلی جدی مبدل خواهد شد، زیرا ایران در میان 135 کشور جهان از نظر بهره‌وری آب در جایگاه 102 قرار دارد که نشان از مصرف بی‌رویه جدی آب در کشور می‌باشد.

• به این اعداد و ارقام توجه کنیم تا در تولید کالاها و صادرات آن‌ها و عواقبی که در آینده در کل جامعه به وجود خواهند آورد، اقدامات لازم را مدّ نظر قرار دهیم.

بدین گونه سالیانه با صدور 4 میلیارد دلار محصولات کشاورزی افزون بر 7 میلیارد مترمکعب آب مجازی از کشور خارج می‌شود.

اما از سوی دیگر سالیانه در حدود 40 میلیارد مترمکعب آب مجازی از طریق واردات محصولاتی از قبیل ذرت، برنج، شکر، جو، گندم، دانه‌های روغنی و انواع روغن‌های مایع و جامد، انواع میوه و کالاهایی که تولید آن‌ها در کشور میسر نیست و یا تولیدات داخلی تکافوی تقاضا را نمی‌نماید، وارد می‌شود. حال امکان دارد یک سوء برداشت از مقایسه میزان صادرات و واردات آب مجازی به وجود آید که ما بسیار بیش از صادرات آن، واردات آب مجازی را داریم.

نکته مهم آنجایی است که این آب را با چه قیمتی صادر و با چه قیمتی وارد می‌کنیم و در ازاء آن 7 میلیارد مترمکعب، چند میلیارد مترمکعب از آب با ارزش را بر روی زمین و با روش‌های کهنه و منسوخ به هدر می‌دهیم.

براساس مشاهدات مستمر از چگونگی کشت این دسته از محصولات، میزان آب جاری بر روی مزارع بسیار بیش از نیاز گیاه و افزون بر شرایط اشباع خاک است، به بیان دیگر آب به‌صورت سنتی از بالای مزرعه رها شده و بدون جذب و ذخیره شدن توسط خاک از انتهای آن خارج می‌شود. همین محصولات را می‌توان با حداقل مصرف آب از طریق قرار دادن سیستم زیرسطحی (TaPe) در مجاورت ریشه گیاهان، مقدار آب مصرفی را تا یک سوم تقلیل داد و از مکیدن شیره جان زمین به این شکل اصراف‌گرایانه خودداری کرد.

شاید از این طریق بتوان هم در مصرف آب صرفه‌جویی نمود و هم صادرات آب مجازی را به ارزش واقعی آن نزدیک کرد. در اینجا باید سیاست‌گذاران، دولتمردان و تصمیم‌گیران پای به میدان بگذارند که در غیر اینصورت آینده روشنی برای مقوله آب در کشور دیده نخواهد شد.

مهندس مهدی رجول دزفولی