شناسایی خسارات چوبخواران در عرصه‌های درختی

مزرعه سبز : طغیان آفات چوبخوار و قرنطینه‌ای خرما امسال بیداد کرد و گر چه کانون‌های آلوده توسط کارشناسان معاونت باغبانی شناسایی شد اما تامین اعتبار به میزان کافی صورت نگرفت. در این میان نخیلات صدمه بیشتری متحمل شد. خوشبختانه معاونت باغبانی در قالب طرح‌‎های پایلوت در کانون‌های آلوده اقداماتی با کمک سازمان حفظ نباتات انجام داد. این مطلب به زیست شناسی سوسک چوبخوار، نحوه خسارت معرفی انواع چوبخوارها و طرق مبارزه با سوسک چوبخوار اشاره دارد.

با پایان یافتن زمستان و بسته به شرایط اقلیمی، از اواسط بهار تا اواسط تابستان، با ظهور سوسک‌‎های چوبخوار، همه ساله دور جدیدی از وارد آمدن خسارت به درخت‌ها، اعم از مثمر و غیرمثمر آغاز می‌شود. آفاتی که پس از اتمام عملیات خسارت‌زایی، آثار آن‌ها دیده می‌شود و توجه باغداران به این آفات و هوشیاری در مورد مبارزه با آنها می‌تواند میزان خسارت را کاهش دهد.

درختان عرصه‌های جنگلی، باغستان‌ها و فضاهای درون شهری، علاوه بر آفاتی که به اندام‌های خارجی آنها آسیب وارد می‌کند با آفات زیان آور دیگری که از درون نیز آنها را نابود می‌کند، مواجه هستند. مجموعه‌ای از سوسک‌های خانواده قاب بالان و پروانه فری(خراط) از حشراتی هستند که لاروهای آن‌ها با سوراخ کردن ساقه‌ها و سرشاخه‌های درختان مثمر و غیرمثمر(نارون، توسکا، بید، چنار، تبریزی و… گردو، سیب، گلابی و….) و قطع آوندها و تغذیه از لایه زاینده ساقه‌ها وشاخه‌ها، آسیب‌های کلی و جبران ناپذیر وارد می‌کنند.

شاخه‌ها، ساقه‌ها و حتی طوقه برخی از درخت‌ها نظیر گردو، تبریزی، نارون، چنار، و … به دلیل مصارف صنعتی، در صورت تهاجم آفات پوستخوار و چوب خوار به طور کلی ارزش اقتصادی خود را از دست داده و در پایان منحصرا برای تولید ذغال چوب و هیزم به کار برده می‌شوند. از سوی دیگر و در زمینه تولید برخی از محصولات، لارو و سوسک‌های چوبخوار به درختانی نظیر پسته یا گردو و سایر درختان مثمر می‌تواند بسیار خسارت‌بار باشد و به دلیل آن که احداث باغ و به مرحله مثمر رساندن هر درخت می‌تواند گاه سال‌ها به درازا کشیده شود، آسیب‌های ناشی از لارو سوسک‌های چوبخوار و همچنین پروانه خراط(فری)، خسارات اقتصادی جبران ناپذیری به بار می‌آورد.

زیست شناسی

سوسک‌های چوبخوار، پوستخوار و سرشاخه‌خوار درخت‌ها، انواعی از حشرات خانواده قاب بالان هستند که از حدود 1100 گونه آن‌ها در قاره آسیا، تقریبا 200 گونه از آنها در فلات ایران وجود دارد. این سوسک‌ها در اندازه‌ها، شکل‌ها و رنگ‌های مختلف دیده می‌شوند و در تمام عرصه‌های دارای درخت پراکنده‌اند. تقریبا در سرتاسر کشور و تمام استان‌ها، از مناطق جنگلی گرفته تا باغ‌ها و مناطق شهری این سوسک‌ها یافت می‌شوند.

عامل خسارت به درخت‌ها، لاروهایی هستند که پس از خروج از تخم‌هایی که بر روی پوست درختان توسط حشره ماده گذشته‌اند، شروع به تغذیه کرده و اقدام به حفر تونل‌هایی می‌کنند که تا لایه زاینده و گاه مغز درخت ادامه دارند. از اوایل بهار لارو سوسک‌ها از محل زمستان گذرانی خود خارج شده و پس از طی دوره شفیرگی به سوسک بالغ تبدیل شده و جفت‌گیری می‌نمایند. هر سوسک ماده به تناوب تعدادی تخم بر روی ساقه‌های جوان گذاشته که پس از باز شدن یک لارو از آن خارج و شروع به خوردن پوست و سپس چوب درخت می‌کند. لاروها می‌توانند بین 2 تا 3 سال در تونلی که حفر کرده‌اند، زندگی و تا زمان مقرر برای خروج در آنجا بمانند.

نحوه خسارت

لاروهای سوسک‌های چوبخوار اکثرا به صورت لارو کامل زمستان‌گذرانی کرده و در دالان ایجاد شده مبدل به شفیره و سپس حشره کامل و با روند گرم شدن هوا از محل خود خارج می‌شود. پس از جفتگیری سوسک‌های نر و ماده، تخم‌ها بر روی محل اتصال دمبرگ به ساقه گذاشته می‌شوند که پس از 10 تا 15 روز از تخم خارج و شروع به تغذیه از پوست می‌کنند. در باغ‌های بارور، اولین خسارات روی سرشاخه‌ها مشاهده می‌شود که باید سریعا به هرس و سوزاندن این سرشاخه‌های آلوده اقدام کرد.

علامت خسارت بر روی ساقه‌های جدید به صورت پودرهای خاک اره‌ای در محل حفر کانال توسط لاروها است که نشانه مناسبی برای مبارزه است.

به دلیل قطع آوندها در مسیر حفاری لارو و خوردن لایه زاینده ساقه، ارتباط جریان شیره گیاهی در مسیر دلالان‌های حفاری شده قطع می‌گردد که در صورت وجود چند کانال از چند جهت در ساقه، گاه ارتباط قسمت فوقانی و تحتانی درخت قطع شده و درخت در خطر خشکیدن یا شکسته شدن توسط بادهای شدید می‌شود. چنین درختانی از رده اقتصادی خارج و نهایتا مبدل به هیزم می‌شوند.

معرفی چند سوسک آفت

1 سوسک شاخک بلند خانواده رزاسه

Ospharanteria coerulescens یک آفت عمومی بوده که به تعداد زیادی از انواع درختان مثمر مانند گیاهان دانه‌دار و هسته‌دار و همچنین درختان غیرمثمر حمله می‌کند و خسارات شدیدی بر جای می‌گذارد. از آنجائی که لارو این سوسک‌ها مدت درازی در سرشاخه‌ها و ساقه‌های درخت ها می‌ماند، مبارزه کردن با آن‌ها بسیار مشکل است. در مناطق خشک و کم آب و حوزه‌هایی که آبیاری درخت‌ها در حد کافی انجام نمی‌گیرد، شدت خسارت آفت بالا است. عواملی مانند درجه حرارت محیط، آب و همچنین آفتاب موجب جلب چوبخواران به سمت سرشاخه‌های درخت‌ها می‌شود.

2- سوسک چوبخوار قرمز پسته

حشره‌ای کوچک در حد 6 میلیمتر که لارو آن به رنگ سفید کرمی تا 12 میلی متر می‌رسد.

زمستان گذرانی آن به صورت لارو کامل زیر پوست سرشاخه‌ها درخت است.

حشرات کامل در اواسط بهار پس از کمی تغذیه جفت‌گیری کرده و روی شاخه‌های یک یا دو ساله تخم‌ریزی می‌کنند و لاروها پس از خروج به درون پوست و سپس وارد ساقه می‌شوند.

امکان دارد تا قسمت استوانه مرکزی شاخه‌ها نیز نفوذ کنند. این آفت یک نسل در سال دارد.

3- سوسک سرشاخه خوار پسته Chaetoptelius Vestitus

آفتی قدیمی که دیر زمانی است در مناطق پسته‌کاری کشور مشاهده می‌شود و در اصطلاح محلی به آن «سوسکو» یا «سیسکو» می‌گویند. امکان دارد خسارات وارده توسط آن تا حد میوه ندادن درخت‌ها نیز برسد. خسارت این آفت در ابتدا توسط حشره بالغ ایجاد می‌شود که از سرشاخه‌ها تغذیه می‌کند. لاروها پس از خروج از تخم شروع به حفر کانال در ساقه‌های یک تا دو ساله پسته می‌کنند. این لاروها در داخل دالان‌ها تبدیل به شفیره می‌شوند. این آفت یک نسل در سال دارد

4- سوسک طوقه و ریشه پسته:Capnodis Carioso hauseri

در باغات پسته به عنوان یک آفت درجه 3 عمل می‌کند.در آغاز فروردین و هم زمان با بیدار شدن درخت‌ها ظاهر می‌شود. با گرم شدن هوا در آن مناطق، ماده‌ها به تدریج در محل طوقه یا روی برگ‌ها تخم‌گذاری می‌کنند. لاروها از محل طوقه وارد خاک شده و خود را به ریشه‌های اصلی رسانده و از پوست و لایه زاینده و استوانه مرکزی ریشه تغذیه می‌کنند.

در اثر تغذیه لاروها، جریان شیره گیاهی و رشد شاخه‌ها و میوه ها متوقف می‌شود.

بی‌توجهی به باغ، آّبیاری نامنظم و تنش خشکی موجب جلب این آفت به سمت چنین باغ‌هایی می‌شود و درخت به صورت سبز، خشک می‌شود.

دادن یخ آب در زمستان و شخم زدن خاک اطراف درخت موجب بالا آمدن لاروها و نابودی آنها می‌شود. شاخه‌های هرس شده و آلوده که محل زمستان گذرانی حشرات کامل است باید سوزانده شوند.

مبارزه با سوسک‌های چوبخوار

مبارزه با سوسگ‌های چوبخوار به دلیل ویژگی‌های زیستی و از آن مهم‌تر قابل مشاهده نبودن آنها و خسارات ایجاد شده در هنگام فعالیت، بسیار مشکل و گاه غیرممکن است.

لارو این حشرات به علت ورود به عمق ساقه‌ها و سرشاخه‌ها قابل رویت نبوده و پس از اتمام دوره خسارت‌زایی متوجه حضور آنها می‌شویم، بنابراین باید به صورت مبارزه تلفیقی این کار را انجام داد. از آنجائی که احداث یک باغ هزینه‌های بسیاری داشته و ضمنا باید چندین سال تا به ثمر رسیدن یک درخت صبور بود، نمی‌توان به سادگی از کنار مبارزه با این آفات خطرناک گذشت. مراحل مبارزه تلفیقی می‌تواند به صورت‌های زیر باشد:

الف- مبارزه مکانیکی که شامل شخم زدن اراضی اطراف درخت‌ها به منظور تخریب لانه گزینی‌های آفات در خاک و دادن یخ آب زمستانی برای کشتن لاروها؛

ب- تقویت درخت‌ها از طریق آبیاری منظم و کافی، دادن کودهای آلی و شیمیایی به درخت‌ها؛

ج- مبارزه فیزیکی مانند حذف سرشاخه‌های آلوده و هرس ساقه‌های آفت زده و سپس سوزاندن آنها، در کاهش جمعیت آفت‌تاثیر مهمی دارد. معدوم کردن بقایای درخت‌های آلوده پیوسته باید در دستور کار باغداران باشد. فرو کردن مفتول فلزی درسوراخ‌های لانه گزینی لاروها اگر چه ممکن است خسته کننده باشد اما در کاهش جمعیت آفت در سال آینده بسیار موثر است. تله‌های فرمونی و نوری، به ویژه در زمان اوج ظهور این آفات در تقلیل جمعیت اهمیت فراوانی دارد و می‌تواند مقادیر زیادی از حشرات را حذف نماید.

د-مبارزه شیمیایی: به علت دور از دسترس بودن لارو آفات چوبخوار مبارزه شیمیایی با آن ها کار دشواری است، اما می‌توان آن را انجام داد. بسته به سموم در دسترس می‌توان با ترکیبی از این سموم نظیر (اندوسولفان، لیندین، دیازینون، فنیتریتون، لبایسید و….) با نفت، آب صابون و آب اقدام به سمپاشی کرد. مسدود کردن سوراخ‌های لاروی با ترکیبی از خمیر و سم(دیازینون)، نیز موثر است.

5- مبارزه بیولوژیکی: برخی از زنبورهای پارازیتوئید، نماتدها و حتی پرندگان به معدوم کردن این لاروها کمک می‌کنند.

پروانه‌های چوبخوار:

لارو دو نوع پروانه به عنوان آفات مهم قادر به خوردن چوب درختان و آسیب زدن به آنها هستند.

1 پروانه فریZeuzera pyrina:

لارو پروانه فری یکی از آفات بسیار مهم درختان مثمر و غیرمثمر است که اولین بار در سال 1328 در ایران دیده شد. منشا اصلی آن اروپا و در حدود 150 گونه میزبان برای آن شناسایی شده است، تقریبا در سرتاسر کشور دیده شده و به شاخه‌ها و ساقه‌ها حمله می‌کند.

2-پروانه کرمانیا:

لارو این پروانه از آفات درجه یک و چوبخوار درختان پسته است. زمستان را به صورت لارو و در سرشاخه‌های آلوده و هرس شده می‌گذراند. شاخه‌‎های آلوده از حد معمول لاغرتر هستند و به سمت زمین تمایل دارند.

مبارزه با لاروهای چوبخوار این پروانه‌ها مشابه مواردی است که قبلا ذکر گردید.