سنت جهانی زنجیرزنی

اخبار سبز کشاورزی؛ این درحالی‌است که در ایران، شهرها و مناطق مختلف، سبک‌ها و سنت‌های منحصربه‌فرد خود را برای این مراسم دارند و برخی از آن‌ها حتی به ثبت ملی هم رسیده‌ و در انتظار یک فرصت برای ثبت جهانی هستند. از جمله آیین زنجیرزنی یکپارچه هیئت‌های مذهبی شهر «ابرکوه» که بیش از ۲ قرن سابقه تاریخی دارد و سال ۹۲ هم در فهرست آثار میراث معنوی به‌عنوان یک میراث ارزشمند ناملموس ثبت شده است.

زنجیرزنی به‌عنوان یک آیین مذهبی، پس از واقعه کربلا در سال ۶۸۰ میلادی (۶۱ هجری قمری) و به‌تدریج به شکل امروزی خود درآمد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این نوع از سوگواری و عزاداری، به مرور زمان و تحت‌تأثیر فرهنگ‌ها و سنت‌های محلی تکامل یافت و به‌طور ویژه در ایران، عراق، پاکستان، هند، لبنان و بحرین محبوبیت دارد.

این درحالی‌است که زنجیرزنی با استفاده از زنجیر، تیغه یا چاقو، میان عزاداران مرسوم بوده، اما طی سال‌های اخیر به‌دلیل نگرانی‌ها در مورد سلامت، ایمنی و برداشت‌های منفی، بسیاری از مـراجع و جوامع دینی، عمل زنجیرزنی را منع کرده یا آن را محدود به همان زنجیرزنی معمولی کرده‌اند. در برخی مـناطق هم «ســینه‌زنی» جـایگزین یا تکمیل‌کننده «زنجیرزنی» شده است.

مطلب دقیقی در کتاب‌های اصلی تاریخی در مورد فلسفه و تاریخ زنجیرزنی وجود ندارد. اما بنا به نقلی، این شیوه عزاداری مربوط به ایران قبل از اسلام و در رسای مرگ سیاوش انجام می‌شد که در این مراسم مردان خود را با زنجیر می‌زدند و زنان بر سر خود خاک و کاه می‌ریختند

ورود زنجیر‌زنی به مراسم‌ عزاداری در ایران، به دوره صــفــویــه (۱۵۰۱-۱۷۳۶ مـیــلادی) برمی‌گـردد. صـفویان که تشیع را بـه‌عنوان مذهب رسمی ایران اعلام کردند، نقش مهمی در توسعه و ترویج آیین‌های عزاداری شیعی داشتند. در این دوره، مراسم محرم و عاشورا به‌شکل گسترده‌ای در سراسر کشور برگزار شد و آییـن‌هایی هـمچون زنجیرزنی، به‌عنوان بخـشی از این مـراسم رواج پیدا کرد.

البته وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، در مقاله‌ای در این باره نوشته: «مطلب دقیقی در کتاب‌های اصلی تاریخی در مورد فلسفه و تاریخ زنجیرزنی وجود ندارد.

اما بنا به نقلی، این شیوه عزاداری مربوط به ایران قبل از اسلام و در رسای مرگ سیاوش انجام می‌شد که در این مراسم مردان خود را با زنجیر می‌زدند و زنان بر سـر خود خاک و کاه می‌ریختند. بـعد از ظـهـور اسـلام این شـیوه مرسـوم و سنـتی عـزاداری، بـرای حـضرت اباعبدالله (ع) به کار رفت و برای سوگواری واقعه عاشورا انجام شد.»

این مرکز همچنین عنوان کرده، زنجیر‌زنی از هندوستان و پاکستان به ایران آمده، اما از آن‌جایی که برخی به وضع نامناسبی با زنجیر عزاداری کرده و موجب زخمی شدن و خونریزی بدن می‌شدند، برخی از علما به حرام بودن آن فتوا دادند. اینکه این عمل به شیوه‌ه‌ایی انجام شود که موجب صدمه به بدن و تقبیح عاقلان نشود و زمینه را برای وهن آموزه‌‌های عاشورا فراهم نسازد؛ چیزی که در عموم عزاداری‌‌های ایران درباره زنجیرزنی، به دلیل رعایت شئون عزاداری، این نوع سوگواری رایج است.

سنت جهانی زنجیرزنی

نه‌تنها ایران که کشورهای دیگر به شیوه‌های خاص سنت زنجیـرزنی در ایام محرم دارند. به‌طور کلی، زنـجیرزنی یک سنت گسترده و عمیقاً ریشه‌دار در بسیاری از جوامع شیعی در سراسر جهان است که نشان‌دهنده تاریخ مشترک و ارادت به یاد امام حسین و وقایع کربلا است.

در کربلای عراق -محل نبرد کربلا و حرم امام‌ حسین و مرکز اصلی مراسم محرم- زنجیرزنی آیینی برجسته به‌ویژه در روز عاشوراسـت. زائران از سـراسر جهان در موکـب‌ها شـرکت می‌کنـنـد و بـه سـوگواری می‌پردازند.

در لاهور و کراچی پاکستان هم آیین سوگواری با زنجیرزنی رایج است. این آیین به‌ویژه در روز دهم محرم بیشتر است و شرکـت‌کننـدگان عـزاداری در هـیئـت‌هـا و دستجات بزرگ، به‌شکل بسیار سازمان‌یافته عزاداری و زنجیرزنی دارند.

در هند، شـهرهایی مانـند لاکنو و حیـدرآباد به‌دلیل ماهـیت ماه محـرم معـروف‌انـد و در مناطق شیعه‌نشـین این شهرها آییـن‌های زنجیرزنی، تعزیه و سینه‌زنی رایج اسـت. در لبنان، به‌ویژه در مناطق شیعه‌نشین از جمـله حومه جنوبی بیروت و شهر نبطیه، زنجیرزنی بخشی از مراسم بزرگداشت عاشوراست.

این مـناسک هـم یـک مـراسـم مـذهبـی و هـم نمایش هویت جمعی است. در بحرین هم جامعه شیعیان، محرم را با موکب‌های بزرگی که آیین زنجیرزنی را انجام می‌دهند، برگزار می‌کنند.

این آیین‌ها بخش مهمی از منظر مذهبی و فرهنگی بحرین است. باکو و نخجوان در آذربایجان در مناطقی که جمعیت شیـعه‌نشین دارد، مـوکـب‌های مـحـرم هم زنجیرزنی دارند و هم تعزیه و دستجات عزاداری. در افغانستان، به‌ویژه در شهرهایی مانند کابل و هرات، مراسم محرم با زنجیرزنی برگزار مـی‌شـود.

اما بـا روی کار آمدن طالبان، مراسم سوگواری سیدالشهداء و محرم، طی چند سال اخیر به‌شدت محدود شده است. منابع محلی گزارش داده‌اند که طالبان همین امسال هم چندین مرکز توزیع نوشیدنی‌های خیریه را در امتداد جاده استاد مزاری در غرب کابل تخریب کرده‌ و راهپیمایی‌های مراسم محرم هم ممنوع شده است.

میراث ملی

در ایران هم رویکرد هر شهر در زنجیرزنی متفـاوت اسـت. در پایـتخت، هیئـت‌های عزاداری بزرگ و متنوع انواع زنجیرزنی را در خود جای داد‌ه‌اند. زنجیرزنی در تهران اغلب به همان شکل ساده و ریتمیک صورت می‌گیرد و نماد عزاداری بدون ایجاد آسیب قابل‌توجه با انجام این آیین به شمار می‌رود.

اصفهان هم یکی از استان‌های مطرح در آیین‌های مذهبی است و آیین‌های محرم در این منطقه هم به‌دلیل اهمیت تاریخی و فـرهنـگی‌اش شنـاختـه مـی‌شـود. اغـلـب زنجیرزنی‌ها هم با موسیقی سنتی و سرودها همراه اسـت.

هیـئت زنـجیرزنان رهـنان در اصفهان یکی از معروف‌ترین‌های این حوزه است که سابقه بیش از ۲۵۰ ساله دارد و در سال ۹۵ هم ثبت ملی شده است. دیگر شهر این منطقه هم به‌دلیل آیین‌های سنتی محرم مشهور است؛ یعنی کاشان که زنجیرزنی در این شـهر اغلب سـاده اما با راهپـیمایی‌های همـاهنگ و ریـتمیک بـرگزار مـی‌شود که نشان‌دهنده تأکید شهر بر مشارکت و اتحاد جمـعی است.

اسـتان یـزد هـم به آیـین نخل‌گردانی در عاشورا معروف است، اما آیین زنجیززنی هم دارد. آیین زنجیرزنی یکپارچه هیئت‌های مذهبی شهر ابرکوه در این استان، قدمت تاریخی بیش از ۲ قرن دارد و در آثار مـیراث معـنوی هم به‌عنـوان یک مـیراث ارزشمند ناملموس ثبت شده است.

عزاداری زنجیرزنی در این منطقه منظم و همراه با طبل و سنج و با نظم بسیار بالا برگزار می‌شود و با مشارکت جمع بسیار زیادی از عزاداران حسینی به‌صورت یکپارچه شکوه آن را چند برابر می‌کنند. هیئت‌های محرم مشهد هم آیین باشکوهی از زنجیرزنی دارند و اما این آیین در مشهد معمولاً سبک‌تر است و بیشتر تمرکز بر جنبه معنوی مراسم است.

 حزن و ماتم زنجیرزنی

کارشناسان فرهنگی معتقدند زنجیرزنی بیان عمیق حـزن و ماتم بر مـصائب امام‌ حسین (ع) و یاران‌اش اسـت و درد جسمانی ناشی از این آیـین، راهی برای همدردی با رنج آن‌هاست. برخی هم زنجیرزنی را پاک‌سازی معنوی می‌دانند که به‌نوعی تازیانه‌ای برای پاک‌سازی معنوی و توبه است.

اعتقاد بر این است که با تحمل درد جسمی، می‌توان روح را تزکیه کرد و ارادت و وفاداری واقعی به امام حسین را نشان داد.

از سوی دیگر، شرکت در مراسم راهپیمایی محرم همراه با زنجیرزنی، حـس تعـلق و هـویت جـمعی را در میان مسلمانان شیعه تقـویت می‌کند و این عمل یادآور فداکاری، رشـادت و استقامت امام حسین و یاران‌اش اسـت و درس‌های اخلاقی واقعه کربلا را تقویت می‌کند.

***

به‌طور کلی زنجیرزنی یکی از آیین‌های مهم و پیچیده در مراسم سوگواری محرم است که ریشه‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ شیعی دارد.

دیدگاه‌های جهانی هم درباره زنجیرزنی -البته به‌شکل ساده و بدون آسیب جسمانی- مثبت است. در برخی کشورها، این آیین به‌عنوان یک نمایش باشکوه از ایمان و تعهد مذهبی مورد تحسین قرار دارد و آن را نمادی از تعهد و وفاداری به امام حسین (ع) و آرمان‌های او می‌بینند.