معماری و سلامت روان: طراحی فضاهایی برای آرامش و آسایش

«معماری، امکان هست بودن را فراهم می‌آورد که ذات هر زایش است؛ انسان را بازآفرینی می‌کند و سبب می‌شود تا وی حالت واقعی‌اش، نه قرارگیری در تنگنای زندگی یا مرگ را به خود گیرد؛ معماری تمامیت است: زندگی و مرگ در لحظه‌ای واحد از افروختگی». (کمان و چنگ، اثر اکتاویو پاز)

چرا معماری و سلامت روان مهم هستند؟

اخبار سبز کشاورزی؛ امروزه، سلامت روان به یکی از دغدغه‌های اصلی زندگی شهری تبدیل شده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که اختلالات روانی، به‌ویژه افسردگی، در صدر بیماری‌های نوظهور شهری قرار دارند و تأثیر مستقیمی بر سلامت عمومی می‌گذارند.

سازمان جهانی بهداشت، سلامت را دارای ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی می‌داند و اختلالات روانی می‌توانند زمینه‌ساز بروز بیماری‌های جسمی نیز باشند.

 افسردگی و تأثیرات آن بر بدن

برای مثال، افسردگی با تغییر در شاخص‌های زیستی بدن همراه است و می‌تواند به بروز بیماری‌های قلبی، ریوی، نوسانات وزن، تغییر ضربان قلب، فشار خون، اختلالات مغزی و افزایش سطح کورتیزول منجر شود.

همچنین شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه طول مدت افسردگی با تغییر در ساختار مغز (حجم، ضخامت و عملکرد) ارتباط معناداری دارد. افزون بر این، با توجه به نقش مادری در زنان، تأثیرات روانی افسردگی ممکن است به نسل‌های آینده نیز منتقل شود.

 شیوع افسردگی در جوامع مختلف

آمارها حاکی از آن است که از هر سه نفر، یک نفر در مقطعی از زندگی خود دچار افسردگی می‌شود. نرخ شیوع افسردگی در زنان بین ۱۳.۱ تا ۷۵.۳ درصد و در مردان بین ۷.۶ تا ۶۷ درصد متغیر است که بیانگر آسیب‌پذیری بیشتر زنان نسبت به مردان در این زمینه است (تقریباً بین ۱.۱ تا ۱.۷ برابر بیشتر).

همچنین در طول عمر، زنان حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد بیش از مردان در معرض ابتلا به اضطراب و افسردگی قرار دارند. سازمان جهانی بهداشت و سازمان‌های ملی بیماری‌ها و آسیب‌های ایران، افسردگی را تا سال ۲۰۳۰ سومین بیماری شایع جهان و یکی از مهم‌ترین معضلات سلامت کشور دانسته‌اند.

 ارتباط دوسویه سلامت روان و فضای شهری

بررسی انسان به‌عنوان جزئی از یک سیستم پیچیده شامل محیط طبیعی، اجتماعی و مصنوع (ساختمانی)، تلاشی است برای درک چگونگی تعامل او با این سیستم‌ها و میزان اثرگذاری متقابل محیط و کاربر.

از آنجا که این تعامل در گذر زمان دچار دگرگونی می‌شود، می‌توان دریافت که رابطه بین سلامت روان انسان و فضای شهری، رابطه‌ای دوسویه و پویا است.

 محیط‌های احیاگر و معماری سلامت

منابع موجود در فضای طبیعی، ‌چه در بعد کالبدی و چه فضایی، می‌توانند به‌عنوان محیط‌هایی احیاگر و ترمیم‌کننده، با بهره‌گیری از دانش روان‌شناسی و روان‌پزشکی، در بهبود سلامت روان ساکنان نقش‌آفرینی کنند و در نتیجه، بار مالی حوزه درمان و بهداشت را کاهش دهند.

رابطه بین محیط‌های احیاگر و معماری سلامت، بر پایه‌ی نظریه‌های گوناگونی همچون نظریه استرس، نظریه احیای توجه، نظریه سالتوژنیک آنتونوفسکی، و همچنین مفاهیم معماری اکولوژیکی، تطبیق‌پذیری محیطی، و روان‌شناسی گشتالت شکل می‌گیرد و تمایل فرد به حضور کوتاه مدت، در مجموعه‌های درمانی طبیعی را افزایش می‌دهد و پایداری مبتنی بر محیط احیاگر رویکردی است که از موضوعات کلان تصمیم‌گیری جهانی تا موضوعات خرد سبک زندگی، می‌تواند ضامن سلامت باشد.

لذا برنامه‌ریزی برای ایجاد چرخه محیط احیاگر در سه زمینه محیط زیست، کشاورزی و معماری امر ضروری بوده و بهره‌برداری از منابع و حفظ آن‌ها برای نسل‌های آینده برقرار می‌کند. در این رویکرد، حفظ سلامت انسان در گرو پایداری طبیعت، افزایش بهره‌وری مسئولانه و طراحی هوشمندانه در کنار هم قرار می‌گیرند تا سبک زندگی انسانی، ‌محیط طبیعی و ساخت‌های مصنوع بهبود یافته و زمینه برای ایجاد اشتغالی متفاوت در حوزه درمان و آموزش فراهم شود.

 احیای طبیعت، احیای سلامت

طرح کردن احیا با طبیعت در چارچوب سلامت کاپلان و نظریه تجدید مراقبت، معماری منظر، تنوع اقلیمی و دستاوردهای نوین کشاورزی بازتولید محیط درمانگر و حلقه سلامتی، ‌موجبات کاهش علائم بیماری‌های روان و برخی بیماری‌های جسمی را کاهش خواهد داد.

 طراحی فضاهای شفابخش: راهکارهایی برای بهبود سلامت روان

بهره‌گیری از محرک‌های محیطی، ساماندهی سبک زندگی کوتاه‌مدت، ‌برنامه‌ریزی برای بهره‌وری انرژی و نظارت بر میزان تحرک و خوراک و ساماندهی آن بر اساس یک الگوی مشخص به رفع نیازهای روانی و جسمانی، ‌کاهش محرک‌های استرس‌زا و بالا بردن امنیت ذهنی و عینی کمک خواهد کرد.

وجود نرم فضا و سخت فضا به میزان برابر یا الگوی 60 به 40 به نفع نرم‌فضاها تا حدود زیادی از تأثیر دیگر محرک‌های منفی می‌کاهد. بهره مندی از گیاهان، سلسله مراتب آب و بهره گرفتن از لبه‌های هوشمند و ارتباط موثر با کالبدی نرم، ‌موجب توانمندی محیط برای بهبود خواهد شد.

تبیین مدل‌های کالبدی و فضایی در یک محیط طبیعی با پایین‌ترین نرخ دستکاری از محیط طبیعی، علاوه بر حفظ منابع طبیعی، موجبات ایجاد باغ‌های سلامت و بهر برداری از آن‌ها را افزایش خواهد داد. کاهش محرک‌های استرس‌زا و ایجاد شکلی از خود فضاهای حرکتی، در محیطی آزاد و به چالش کشیدن افراد را در حرکت، ‌موجبات کاهش مشکلات جسمی خواهد شد.

معماران زن چون زاها حدید، مارگارت شوت، آیلین گری، لوسی هیلبرانت، استفاده از عناصر برای حرکت در فضا را با دستیابی به نظام ارزشی چند علتی فرهنگی و اجتماعی را در خطوط آزاد فضا به تصویر می‌کشند و فضا را مهم‌ترین ابزار خلق، ‌یک تهی پیکردار تعریف می‌کنند.

نویسنده: الناز عباسیان، ​کارآفرین، بنیانگذارBARSIN، معمار، مدرس

  ایمیل: Lnazabbasian@barsin.design

  ایمیل: info@barsin.design

  محل اقامت: ایران/ امارات متحده عربی

  تلفن: 989122577302+