وقتی سمنوی ایران خاموش ماند؛ سمنوپزان تاجیکستان جهانی شد

سمنو، خوراکی که هزاران سال نماد برکت و زایش در فرهنگ ایرانی بود، این‌بار نه در دیگ‌های ایران بلکه در جشن‌های خیابانی تاجیکستان به ثبت جهانی رسید.

اخبار سبز کشاورزی؛ پرسش ساده اما تلخ است: چرا آیینی که ریشه‌اش در ایران کهن است، به نام دیگران جهانی می‌شود؟

یونسکو چه چیزی را ثبت کرد؟

یونسکو در بیستمین نشست کمیته بین‌دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس، آیین پخت «سمنک/سومانک» در تاجیکستان را به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت کرد؛ آیینی که از ۱۷ تا ۲۲ آذر (۸ تا ۱۳ دسامبر) در دهلی‌نو بررسی شد. در این نشست، ۶۷ پرونده از ۷۷ کشور مورد ارزیابی قرار گرفت.

این نهاد تاکید کرده است که ثبت انجام‌شده، ناظر بر نسخه تاجیکی این آیین و شیوه زنده اجرای آن در جامعه امروز است، نه صرفاً خاستگاه تاریخی.

سمنو؛ آیینی کهن با ریشه ایرانی

تاریخچه سمنو در ایران به بیش از سه هزار سال پیش بازمی‌گردد. این خوراک سنتی که از جوانه گندم تهیه می‌شود، در ایران باستان غذایی آیینی، گرم‌مزاج و نماد فراوانی نعمت بود.

در جامعه کشاورزی ایران، آیین‌هایی مانند سمنوپزان برای شکرگزاری از محصول و آرزوی برکت برگزار می‌شد و بعدها سمنو به‌عنوان نماد قدرت و خیر در سفره هفت‌سین جای گرفت.

سمنوپزان؛ آیینی زنانه، شبانه و جمعی

سنت سمنوپزان در ایران آیینی زمان‌بر است که معمولاً زنان نقش محوری در آن دارند؛ از آماده‌سازی جوانه گندم تا هم‌زدن دیگ‌های بزرگ سمنو.

این آیین اغلب در شب‌های نزدیک به نوروز، با شعرخوانی، موسیقی محلی و گردهمایی خانوادگی اجرا می‌شد؛ هرچند امروزه بیشتر به مناسبت‌های محدود مذهبی یا نذری تقلیل یافته است.

چرا ایران نتوانست سمنوپزان را ثبت کند؟

منتقدان معتقدند ملاک یونسکو قدمت تاریخی نیست، بلکه حیات اجتماعی امروز آیین‌هاست. به بیان دیگر، کشوری که بتواند نشان دهد یک سنت به شکل زنده، جمعی و مستمر در جامعه امروز جریان دارد، شانس ثبت بیشتری خواهد داشت؛ حتی اگر ریشه آن در جغرافیایی دیگر باشد.

در حالی که سمنوپزان در ایران کم‌نمایش، پراکنده و عمدتاً خصوصی شده، تاجیکستان این آیین را با جشن‌های عمومی، مستندسازی دقیق و مشارکت جامعه محلی به یونسکو ارائه داده است.

شکاف میان جامعه و آیین‌ها

برخی تحلیلگران ریشه این ناکامی را فراتر از دولت می‌دانند. به اعتقاد آنها:

• شهرنشینی شتاب‌زده
• مدرن‌شدن سبک زندگی
• کاهش پیوند نسل جدید با آیین‌های محلی

باعث شده بسیاری از سنت‌ها در ایران از زندگی روزمره حذف یا به حاشیه رانده شوند. آیین‌ها تا زمانی که دیده نشوند، امکان جهانی‌شدن ندارند.

 همسایگان فعال، ایران کم‌تحرک

در حالی که ایران بسیاری از آیین‌های خود را در حد اجراهای محدود رها کرده، کشورهای منطقه به‌صورت سیستماتیک روی برندینگ فرهنگی کار می‌کنند.

از آذربایجان و ترکیه تا کشورهای عربی خلیج فارس، هر آیین، خوراک یا نماد فرهنگی که قابلیت روایت جهانی داشته باشد، مستند و ثبت می‌شود؛ حتی اگر ریشه آن در تمدن ایرانی باشد.

 ماجرا فقط سمنو نیست

در همین نشست:

• سبک نگارگری کمال‌الدین بهزاد به نام افغانستان ثبت شد
• سرمه عربی در پرونده‌ای مشترک به نام چند کشور عربی ثبت جهانی شد

این موارد نیز واکنش افکار عمومی را در ایران برانگیخت.

دفاع رسمی وزارت میراث فرهنگی

مسئولان وزارت میراث فرهنگی تاکید دارند:

• سمنو پیش‌تر به‌عنوان بخشی از پرونده جهانی نوروز با مشارکت ۱۳ کشور ثبت شده است.
• ثبت تاجیکستان ناظر بر آیین‌ها و شیوه‌های اجرایی خاص پیرامون سمنو است، نه خود عنصر.
• در مورد بهزاد نیز، ثبت افغانستان مربوط به یک سبک خاص هنری است و با ثبت نگارگری ایرانی تعارضی ندارد.

به گفته این وزارتخانه، ایران تاکنون ۲۷ اثر ناملموس ثبت‌شده در یونسکو دارد و در رتبه چهارم جهان قرار گرفته است.

کلام آخر

سمنو از ایران آغاز شد، اما در تاجیکستان دیده شد. یونسکو نه گذشته خاموش، بلکه آیین زنده امروز را ثبت می‌کند؛ و این شاید مهم‌ترین هشداری باشد که پرونده سمنوپزان برای فرهنگ ایرانی دارد.