اصول کلی پرورش و نگهداری شتر در ایران
در فصل جفت‌گیری، هر دو شتر نر و ماده رفتارهای متفاوتی از خود نشان می‌دهند که در نهایت به جفت‌گیری آنها منجر خواهد شد و بهتر است افرادی که مبادرت به پرورش و نگهداری شتر می‌کنند با این رفتارها آشنایی داشته باشند.
اخبار سبز کشاورزی؛ دوره آبستنی شتر در ایران معمولاً یک سال است (از 355 تا 389 روز متفاوت است) و طبق اطلاعات بدست آمده میانگین دوره آبستنی در ایستگاه تحقیقاتی استان سمنان 394/5 روز بوده است. شتر ماده آبستن در صورتی که دام نر برای جفت‌گیری به آن نزدیک شود دم خود را به طریق مخصوص جمع و فرار می‌کند. قابل اعتمادترین راه برای تشخیص آبستنی تست رکتومی می‌باشد و روش دیگر لمس آن از خارج و در طرف راست شکم است.
رشد جنین
نحوه تغذیه مادر، اثر مهمی در رشد جنین دارد؛ به‌طوری که تغذیه ناکافی و ضعیف در دوران جنینی، ممکن است باعث ازدیاد احتمال سقط جنین شود. رشد جنین شتر در دوران آبستنی شبیه رشد جنین در گاو است.
زایش
پانزده روز قبل از زایمان، پستان شتر پر از شیر می‌شود. قریب‌الوقوع بودن زایش در شتر با شل شدن لیگمان‌ها و عضلات ارگان‌های تناسلی آغاز می‌شود که در نتیجه آن دو فرورفتگی در دو طرف دم حیوان ظاهر می‌گردد. دام حالت خستگی پیدا نموده و اطراف واژن خون جمع شده و آماس می‌نماید. به نظر می‌رسد دردهای زایمان در حیوان شدت زیادی ندارد. ولی بین سه الی پنج ساعت قبل از زایمان رفتارهای حیوان دچار اغتشاش شده و مرتباً روی زمین می‌خوابد و بلند می‌شود و به‌طور کامل تغذیه نمی‌کند.
دردهای زایمان در شتر اولین مرحله از سه مرحله زایمان است که عبارتند از: مرحله دردهای زایمان، زایش و بالاخره خروج جفت از شکم مادر.
مرحله زایش در شتر یک کوهانه حدود 25 دقیقه و در شتر دوکوهانه حدود 40 دقیقه طول می‌کشد. دلیل این اختلاف ممکن است بزرگ‌تر بودن دیلاق(نوزاد) شتر دوکوهانه باشد. سومین مرحله زایمان حدود 15 دقیقه تا یک ساعت به طول می‌انجامد. در بسیاری از اوقات ممکن است، جفت نیز هم زمان با دیلاق خارج شود.
زایمان شتر معمولاً در حالت خوابیده و گاهی اوقات نیز در حالت ایستاده است. میزان مایعات رحمی شتر در موقع زایمان حدود 9 لیتر است. شتر ماده پس از انجام زایمان فوراً بلند شده و روی پا می‌ایستد و در نتیجه همین عمل بند ناف پاره می‌شود. دیلاق غالباً با سر و دو دست به دنیا می‌آید.
شتر دیلاق خود را نمی‌لیسد و از این جهت باید آن را خشک کرده و تا چند روز روی آن جُل(رواندازی برای پوشاندن) انداخت. شترهای ماده در دو ماه آخر آبستنی و حدود سه هفته پس از زایش باید تحت مراقبت بیشتری قرار گرفته و از تغذیه بهتری برخوردار باشند.
وزن تولد دیلاق‌ها
طبق بررسی‌های انجام شده متوسط وزن تولد دیلاق‌ها در کشور تونس 25-20 کیلوگرم در هندوستان 37 کیلوگرم، کنیا 31 کیلوگرم و در لیبی 35/5 کیلوگرم است. در ایران وزن تولد دیلاق‌ها 33 کیلوگرم مشخص شده است.
تغییرات وزن شتر پس از تولد تا یک سالگی
اطلاعات به‌دست آمده از ایستگاه‌های شتر استان‌های سمنان و یزد نشان می‌دهد که دیلاق‌های جوان تازه متولد شده در سن 2 الی 3 ماهگی به سرعت اضافه وزن پیدا می‌کنند. این افزایش وزن ماهیانه به‌طور متوسط 20 کیلوگرم بوده است؛ به‌طوری که در سن سه ماهگی متوسط وزن شترهای دو ایستگاه به 91/8 کیلوگرم رسیده است اما از سن سه ماهگی به بعد آهنگ رشد آنها کندتر شده و در پایان شش ماهگی وزن حاشی‌ها (شتر 6 ماهگی تا یک ساله) به 148/8 کیلوگرم رسیده که این افزایش وزن ماهیانه به‌طور متوسط 18 کیلوگرم بوده است.
همچنین، از سن 6 ماهگی تا سن یک سالگی متوسط افزایش وزن آنها به میانگین 4/3 کیلوگرم در ماه تقلیل یافته است. میانگین وزن شترها در سن یک سالگی به حدود 170-160 کیلوگرم می‌رسد. این تغییرات وزن در ایستگاه‌های تحقیقاتی است اما از تغییرات وزن شترها در این بازه سنی گله‌هایی که توسط مردم نگهداری می‌شود، پس از تولد تا یک سالگی اطلاعات دقیقی در دست نیست.
علل افزایش فاصله بین دو زایش در شترها
افزایش فاصله دو زایش در شتر دلایل مختلفی دارد که اهم آنها عبارت است از کوتاه بودن فصل جفت‌گیری، عدم توانایی شتر نر برای جفت‌گیری تمامی گله، ضعف بدنی شتر نر یا زیاد بودن تعداد شترهای ماده بالغ نسبت به تعداد نرها، طولانی بودن مدت آبستنی، سقط جنین و به تأخیر افتادن اولین فحلی پس از زایش؛ به‌طوری که اولین فحلی پس از زایش گاهی تا یک سال به تأخیر می‌افتد، اگرچه بعضی از شترهای ماده سه ماه پس از زایمان نیز فحل می‌شوند.
البته باید توجه داشت که عامل تغذیه در این مسئله نقش اساسی و مهمی را ایفا می‌کند؛ زیرا در موقع کمبود مواد غذایی عوامل مربوط به نگهداری بدن، رشد و شیردهی مقدم بر تولیدمثل خواهد بود.
معمولاً در یک گله یکی از نرها که از دیگران قوی‌تر است حالت مستی را ظاهر می‌سازد. او سعی می‌نماید که با اکثر شترهای ماده، حتی آن‌هایی که حالت فحلی را نشان نمی‌دهند جفت‌گیری نماید. در اثر فعالیت جنسی زیاد و کمبود اشتها تا پایان فصل جفت‌گیری، دام نر لاغر شده و وزن آن کاهش می‌یابد و قدرت جفت‌گیری خود را تا حدی از دست داده که در نتیجه آن تعدادی از ماده‌ها قصر در می‌روند.
ضمناً وجود اشکالات در خود عمل جفت شدن حیوانات نیز ممکن است باعث کاهش میزان باروری گردد.
از طرفی نظر به این‌که زمان زایش و جفت‌گیری شتر تقریباً همزمان است، این خود عامل محدود کننده‌ای برای جفت‌گیری تعدادی از شترهای ماده می‌باشد و حتی در مواقعی که دام سقط جنین می‌نماید، نیز جفت‌گیری دوباره دام ممکن است تا سال بعد به تأخیر بیافتد.
هم‌خونی در گله نیز می‌تواند یکی از دلایل افزایش سقط جنین در شتر باشد و اختلالاتی مانند از بین رفتن زودرس تخمک را افزایش دهد.
راه‌های افزایش دیلاق دهی در شترها
- افزایش اطلاعات دامداران در مورد بهترین موقع جفت‌گیری شترها در طول مدت فحلی (روز اول یا دوم) و جفت‌گیری دستی آنها (کمک به جفت‌گیری آنها) می‌تواند روی ازدیاد درصدها اثر مستقیم داشته باشد؛
- انتخاب مولدین مناسبی که هر ساله زایمان می‌کنند؛ زیرا شتر معمولاً هر دو سال یک بار زایمان می‌نمایند و در بهترین حالت به بعضی از آنها ممکن است تقریباً هر 2/5 سال دو دیلاق به دنیا بیاورند؛
- تغذیه خوب و کافی در فصل جفت‌گیری و آبستنی؛
- با نگهداری شترها در جایگاه مناسب و رعایت مسائل بهداشتی و درمان بیماری آنها همراه با رعایت مسائل ذکر شده، می‌توان به‌طور متوسط هر 2/5 سال تا دو دیلاق از آنها گرفت.
