جایگاه شیر بز در امنیت غذایی

بزها از جمله دام‌های سبکی هستند که هزاران سال است تقریبا در تمام کره زمین همراه انسان‌ها زندگی کرده و در تولید گوشت، شیر، چرم، مو و حتی شاخ و سم که مصارف خاصی دارند، بخش عمده‌ای از نیازهای انسان و به ویژه غذای آن را تامین کرده‌اند.

اخبار سبز کشاورزی؛ تنوع به وجود آمده در بزها طی هزاران سال موجب ظهور نژادهای مختلفی در حوزه‌های جغرافیایی شده که بنا بر شرایط اقلیمی یا جغرافیایی آن مناطق، به حیات خود ادامه داده‌اند، به گونه‌ای که انواع اروپایی با هم‌نژادان آفریقایی و آسیایی تفاوت‌های آشکار دارند.

یکی از ویژگی‌های بزها سخت‌گیری نکردن و قناعت آن‌ها در موادغذایی و علوفه‌ای است که در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد و به همین دلیل در بسیاری از مناطق با مراتع بسیار فقیر و گاه فاقد علف کافی نظیر مناطق خشک و کویری به راحتی زندگی می‌کنند.

معمولا زمانی که در مورد شیر صحبت می‌شود، اکثرا ذهن آدم‌ها به سمت شیر گاو یا شیرهای گیاهی مانند شیرسویا یا بادام، کشیده می‌شود. این نوع از شیرها اغلب در کشورهای غربی در دسترس قرار دارند، اما در آن‌ کشورهایی که خبری از این شیرها نیست، به‌ویژه در جوامع فقیر، بزها نقش تعیین‌کننده‌ای در تامین شیر و مواد لبنی به‌دست آمده از آن دارند.

در همان کشورهای غربی، اگر چه انواعی از شیر وجود دارد، اما تولید شیر بز به دلیل داشتن مزایای منحصر به‌فرد در حال افزایش است.

در میان تمام کشورهای تولیدکننده شیر بز، کشور هندوستان به علت شرایط جغرافیایی، میزان جمعیت روستایی و جمعیت بزها، اولین تولیدکننده شیر بز در جهان است و این روند همچنان رو به افزایش است.

بر اساس گزارش FAO، هندوستان، بنگلادش و سودان، سه کشور مهم در تولید شیر بز در جهان هستند، چرا که بزها در این کشورها در زمره دام‌های با جمعیت غالب بوده که هندوستان در این زمینه مقام اول را دارد.

یکی از دلایل این کثرت جمعیت بزها در این کشورهای پرجمعیت، نقش این دام در ایجاد امنیت غذایی آن جوامع است. بر اساس گزارش از کشورهای تولیدکننده شیر بز در جهان، هندوستان در سال 2019 با تولید پنج میلیون و 400 هزار تن در رتبه اول و پس از آن بنگلادش با 2 میلیون و 800 هزار تن، قرار داشته‌اند.

در حدود 65 درصد از مواد لبنی مصرف شده در جهان از شیر بز به دست می‌آید؛ چرا که به ویژه در کشورهای فقیر و در حال توسعه، نگهداری از بزها بسیار ارزان‌تر از گاوها است و می‌توان با حداقل موادغذایی از آن‌ها نگهداری کرد، ضمن آن که جوامع دچار سوءتغذیه و فقیر می‌توانند از این طریق بخش زیادی از نیاز غذایی خود را تامین نمایند.

تاریخچه پرورش بز

بر اساس اطلاعات موجود بزها در حدود 10 هزار سال قبل توسط انسان‌ها اهلی شدند که یکی از قدیمی‌ترین گونه‌های دامی اهلی شده بود، تنها سگ‌ها هستند که قبل از بزها اهلی شده‌اند.

اعتقاد بر آن است که منشاء گونه‌های اولیه بزها از منطقه خاورمیانه بود که پس از اهلی شدن و جابه‌جایی توسط انسان‌ها به سایر نقاط جهان برده شده‌اند. در حال‌حاضر انواعی از بزها را می‌توان در پنج قاره جهان مشاهده نمود که در پاره‌ای از مواد به طور ویژه، از قبیل بزهای شیری پرورش داده می‌شوند.

اجزاء غذایی شیر بز

موارد زیادی شیر بز را از سایر شیرها متمایز می‌کند: اولین نکته آن که در حالی که 65 درصد از لبنیات مصرفی در جهان از شیر بز است، اما لاکتوز موجود در آن ساده‌تر از لاکتوز شیر گاو هضم می‌شود. حال افرادی که نسبت به لاکتوز شیر حساس هستند می‌توانند به جای شیر گاو، شیر بز مصرف کنند، چرا که عوارض آن بسیار کمتر از لاکتوز شیر گاو است.

نکته دوم آن که شیر بز در حدود 20 کالری بیش از شیر گاو دارد، ضمن آن که پروتئین، چربی و کلسیم بیشتری نیز دارد. شیر بز اجازه می‌دهد که بدن انسان سایر عناصر غذایی را بهتر جذب نماید در حالی که شیر گاو در جذب چنین موادی اختلال ایجاد می‌کند.

از نظر مواد پایه‌ای نظیر آب، پروتئین، چربی و لاکتوز، شیرهای بز و گاو مشابه یکدیگرند، اما شیر بز قابلیت فرآوری بهتری داشته و ضمن دارا بودن اسیدهای امینه، مواد معدنی، ویتامین‌ها و کلسیم، حساسیت کمتری از بابت لاکتوز در مصرف‌کنندگان ایجاد می‌کند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۷۲- اسفند ۱۴۰۱