مدیریت تغذیه گوسفند
بالاترین رقم هزینه‌ها در سیستم‌های مختلف پرورش گوسفند، مربوط به خوراک است. جیره گوسفندان باید از نظر راندمان مصرف غذایی و شرایط اقتصادی به گونه‌ای متعادل باشد که بتواند از یک طرف شرایط مطلوب تولید را فراهم کند و از طرف دیگر مشکلات تغذیه‌ای را به حداقل برساند.
اخبار سبز کشاورزی؛ معمولاً جیره‌های گوسفندان از نظر میزان انرژی کمبود دارد. بنابراین انرژی بیشترین عامل محدودکننده در گوسفند به حساب می‌آید. منابع اصلی تأمین انرژی برای گوسفند عبارتند از: علوفه خشک، علف سیلویی، علوفه مرتعی و دانه‌ها ذرت، جو، گندم و یولاف. تأمین انرژی کافی در اواخر آبستنی میش‌ها یا در زمان شیردهی از اهمیت بالایی برخوردار است استفاده از انرژی خالص یا انرژی کل مواد مغذی قابل هضم نسبت به مصرف کل خوراک، اهمیت بیشتری دارد.
علوفه خشک خانواده حبوبات که به طرز صحیح برداشت شده باشند می‌تواند پروتئین مورد نیاز گوسفندان را تأمین کند.
انواع کنجاله‌ها و کنجاله، سویا، کنجاله تخم پنبه و آفتابگردان نیز منابع خوبی برای تأمین پروتئین گوسفند محسوب می‌شوند.
یکی از منابع ارزان قیمت پروتئین مواد ازت‌دار غیرپروتئینی نظیر اوره است؛ زیرا این ترکیبات به‌خوبی توسط میکروارگانیزم‌های شکمبه مصرف شده و به پروتئین میکروبی تبدیل می‌شود.
البته در صورت مصرف این ترکیبات باید به موارد زیر توجه داشت: انرژی کافی و مواد معدنی لازم، کلسیم، گوگرد، آهن، منگنز و کبالت در اختیار دام قرار گیرد؛ اوره نباید بیش از یک سوم ازت جیره را تشکیل دهد؛ اوره باید به تدریج یک دوره عادت پذیری 2 تا 3 هفته‌ای به جیره خوراکی اضافه شود تا باکتری‌های شکمبه فرصت لازم برای عادت پذیری پیدا کند.
خصوصیات ویژه گوسفند
• درجه حرارت طبیعی بدن گوسفند 39 تا40 درجه سانتی‌گراد می‌باشد؛
• تعداد متوسط ضربان نبض در حیوانات اهلی بر حسب تعداد ضربان نبض در دقیقه به شرح ذیل است:
بره: 90 تا100، گوسفند بالغ: 70 تا 85 گوسفند پیر: 60 تا 65
طول مدت آبستنی در بز و میش به شرح ذیل است:
حداقل دوره آبستنی: 145 روز،
متوسط دوره آبستنی: 150 روز،
حداکثر دوره آبستنی: 155 روز.
با توجه به مطالب فوق هرگونه تغییری که در سلامت حیوان به‌وجود آید، فوراً قابل تشخیص خواهد بود. به موازات تغییرات ظاهری، تغییرات در خون، ادرار و مدفوع حیوان نیز از لحاظ شیمیایی و فیزیکی حاصل می‌گردد.
مدیریت نگهداری میش‌های داشتی
مدیریت گله‌ها به امکانات و شرایط موجود بستگی دارد. چنانچه در اداره گله از اصول علمی استفاده شود، نگهداری میش‌های داشتی به خاطر دو محصول بره و پشم بسیار اقتصادی است.
در مرحله قبل از جفت‌گیری، احتیاجات میش‌های داشتی را می‌توان فقط از مرتع تأمین کرد و معمولاً در این دوره میش‌ها لاغر به نظر می‌رسند. بهبود وضعیت غذایی میش‌ها در مرحله قبل از جفت‌گیری فلاشینگ باعث افزایش میزان تخمک‌اندازی، جلو افتادن فصل جفت‌گیری، طولان شدن دوره فحلی، افزایش بره‌زایی و دوقلوزایی و همچنین کاهش تعداد میش‌های قِصِر غیرآبستن می‌گردد.
تغذیه متعادل در دوره جفت‌گیری به‌دلیل تأثیر مهمی که بر نسبت آبستنی و بره‌زایی دارد، از اهمیت خاصی برخوردار است. میش‌ها در دوره آبستنی به‌‌ویژه از سه‌ماهگی به بعد به مراقبت بیشتری نیاز دارند. تأمین مواد مغذی در چهار هفته آخر آبستنی به خاطر رشد سریع جنین اهمیت دارد و کمبود این مواد باعث بروز بیماری‌های متابولیکی از جمله مسمومیت آبستنی می‌شود. تغذیه با علوفه مرغوب و کنسانتره احتیاجات نگهداری و آبستنی میش‌ها را تأمین می‌کند.
پرکارترین دوره نگهداری از میش‌های داشتی، در فصل زایش است. در این زمان باید تعدادی کارگر کمکی به کار گرفت و به‌صورت شبانه روزی از میش‌ها مراقبت نمود. عدم توجه کافی به میش‌ها و بره‌های تازه متولد شده سبب بروز خسارت‌های اقتصادی شدید می‌شود.
دوره شیردهی میش‌ها پس از زایمان آغاز می‌شود و 3 تا 5 ماه ادامه می‌یابد. در این دوره باید غذای کافی و دارای کیفیت مناسب در اختیار میش‌ها گذاشته شود؛ زیرا مشخص شده است که متعادل بودن جیره، تأثیر مستقیم بر ترکیب شیر میش‌ها دارد. البته عوامل دیگری مانند نژاد و خصوصیات فردی میش نیز بر ترکیبات شیر اثر می‌گذارند. در هر صورت چنانچه مقدار و کیفیت شیر میش پایین باشد، رشد بره‌های شیرخوار به تأخیر می‌افتد.
مدیریت نگهداری قوچ‌های داشتی
هدف از نگهداری قوچ‌های داشتی جفت‌گیری آن‌ها با میش‌های گله است. تغذیه مناسب بر تمایل جنسی و کیفیت اسپرم قوچ‌ها تأثیر دارد. بنابراین علاوه بر علوفه‌ی پایه، مقداری مواد متراکم نیز، باید در جیره آن‌ها منظور شود. کمبود انرژی در جیره قوچ‌ها باعث غیرطبیعی شدن اسپرماتوزوئیدها می‌شود. تأمین پروتئین کافی باعث افزایش حجم اسپرم می‌شود و از سوی دیگر تغذیه اضافی باعث چاق شدن قوچ‌ها و کاهش تمایل جنسی آن‌ها می‌گردد.
قوچ‌های جوان از نظر باروری با ارزش‌تر از قوچ‌های مسن هستند، لذا گله‌داران برای بالا بردن درصد باروری و همچنین کاهش ضریب هم‌خونی هر 2 تا 3 سال قوچ‌های گله را با قوچ‌های جوان جایگزین می‌کنند. به ازای هر 20 تا 50 رأس میش داشتی باید یک رأس قوچ در گله نگهداری شود.
مدیریت تولید مثل گوسفند
آشنایی با مدیریت تولید مثل در گله‌های داشتی باعث افزایش درصد بره‌زایی، کاهش تعداد میش‌های قصر، افزایش تولید و در نهایت موجب کسب درآمد بیشتر برای گوسفندداران می‌شود.
عوامل متعددی بر تولید مثل میش‌های داشتی تأثیر دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: تغذیه، مدت روشنایی، رطوبت نسبی هوا، درجه حرارت محیط، نژاد و بیماری.
تغذیه، بیشترین تأثیر را بر بازده تولید مثل گله دارد. کمبود انرژی باعث کاهش میزان آبستنی و نامنظم بودن دوره جنسی در میش‌ها می‌شود. تأمین پروتئین کافی در جیره میش‌ها باعث افزایش درصد بره‌زایی و دوقلوزایی می‌گردد. از بین مواد معدنی، کلسیم و فسفر و از ویتامین‌ها، ویتامین‌های A و E و D بیشترین تأثیر را بر تولید مثل گوسفند دارند.
مدت روشنایی، فعالیت تخمدان‌های میش را تحت تأثیر قرار می‌دهد. رطوبت زیاد نیز توانایی تولید مثل گوسفندان را کاهش می‌دهد.
وراثت، بیماری‌ها و تعداد قوچ در گله از دیگر عوامل موثر بر تولید مثل در گوسفندان هستند. بلوغ جنسی به وزن، سن، نژاد، آب و هوا، فصل تولد و تغذیه بستگی دارد. تجربه نشان داده است که بره‌های پاییزه دیرتر از بره‌های بهاره و نیز نژادهای درشت اندام دیرتر از نژادهای کوچک اندام به سن بلوغ می‌رسند.
بره‌های ماده معمولاً در سن 12-5 ماهگی بالغ می‌شوند. توارث و تغذیه اثر زیادی بر سن بلوغ آن‌ها دارد. میش‌هایی که سن بلوغ پائینی دارند، از دوره تولید مثل طولانیتری برخوردار هستند.
فحلی یا طلب جنسی، حالتی است که در میش‌های بالغ بروز می‌کند و در این هنگام میش‌ها آمادگی جفت‌گیری و آبستنی را دارند. علائم فحلی در میش‌ها زیاد واضح نیست و با حضور قوچ بهتر مشخص می‌شود.
تمایل به قوچ نر، پرخون و متورم شدن مخاط فرج، خروج مایع شفاف و چسبناک از فرج بارزترین نشانه‌های فحلی در میش است. مدت فحلی در گوسفند از چند ساعت تا چند روز متغیر است و به طور متوسط 48-24 ساعت طول می‌کشد. مدت فحلی در نژادهای سنگین گوشتی کوتاه‌تر از نژادهای سبک است. تخمک‌اندازی، معمولا در اواخر زمان فحلی اتفاق می‌افتد.
برخلاف گاو که در تمام ایام سال فحل می‌شود، میش دارای فحلی فصلی است و تنها در فصول معینی از سال بهار و پاییز فحل می‌شود. در فصل جفت‌گیری هر 17 روز یک بار فحلی میش‌ها تکرار می‌گردد.
یکی از ابزارهای مدیریتی که گوسفندداران برای کوتاه کردن طول دوره زایش و تولید بره‌های هم سن از آن استفاده می‌کنند. همزمان کردن فحلی است.
روش‌های همزمان کردن فحلی
روش‌های مورد استفاده برای هم زمان کردن فحلی عبارتند از:
• خوراندن هورمون پروژسترون روزانه به میزان 50 میلی گرم به ازای هر میش به مدت 16 روز؛
• تزریق روزانه هورمون پروژسترون به میش‌ها؛
• استفاده از اسفنج آغشته به هورمون پروژسترون؛
• دو نوبت تزریق پروستاگلاندین به میش‌ها به فاصله 8 روز؛
• استفاده از تزریق طول مدت روشنایی در شبانه روز.
فصل جفت‌گیری طبیعی و قوچ‌اندازی در گله در ایران، معمولا اوایل پاییز است. در مناطقی که علوفه به‌صورت دائمی در اختیار حیوان باشد، می‌توان سالی دو نوبت بهار و پاییز قوچ‌اندازی کرد. تغذیه متعادل میش‌ها در هنگام قوچ‌اندازی، باعث افزایش درصد اوولاسیون و در نهایت بالا رفتن درصد دوقلوزایی می‌گردد.
تعداد میش‌هایی که در جفت‌گیری طبیعی برای هر قوچ در نظر گرفته می‌شود، بستگی به جیره مناسب و شرایط آب و هوایی منطقه دارد.
قوچ‌ها در فصل جفت‌گیری و به مدت 50 تا60 روز در گله می‌مانند. البته در بعضی از گله‌ها قوچ به صورت دائمی در گله وجود دارد. طول دوره آبستنی گوسفند 144 تا 152 روز به‌طور متوسط 147 روز است. طول دوره آبستنی با دوقلوزایی همبستگی منفی دارد.
نژادهای گوشتی نسبت به نژادهای پشمی از طول دوره آبستنی کوتاهتری برخوردار هستند. درجه حرارت بالا باعث کوتاه شدن مدت آبستنی به میزان 2-3 روز می‌شود. عوامل ژنتیکی نیز بر طول مدت آبستنی تأثیر دارند.
میش‌هایی که در دوران آبستنی از شرایط تغذیه مناسب برخوردار بوده و از نظر جثه در وضع مطلوبی باشند، به تنهایی قادر به انجام زایمان هستند. گله‌داران با تجربه در فصل زایمان با مراقبت‌های شبانه‌روزی از گله سعی می‌کنند مشکلات مربوط به زایمان را به حداقل برسانند.
مهم‌ترین علائم و نشانه‌های زایمان میش‌ها عبارتند از:
• پر شیر شدن پستان‌ها و قرمز شدن پوست پستان به فاصله دو هفته قبل از زایمان؛
• کند شدن حرکات میش یا دراز کشیدن حیوان بر روی زمین؛
• ایجاد فرو رفتگی در قسمت بالای دم حیوان؛
• نرم و براق و پرخون شدن فرج و خارج شدن مایع مخاطی لزج از آن.
البته یکی از نشانه‌های قطعی زایمان ظاهر شدن کیسه آب است. بهطوری که در حالت طبیعی معمولاً یک ساعت پس از این نشانه زایش انجام می‌شود.
بلوغ و تولید مثل در گوسفند
بلوغ جنسی در بره نر بستگی به عوامل متعددی دارد که به ترتیب عبارتند از: وزن، سن، نژاد، آب و هوا، فصل تولد و غذا به نظر می‌رسد وزن حیوان بیش از سایر موارد در این امر موثر باشد. احتمالاً مسئله تغذیه به این امر کمک می‌کند. به تجربه ثابت شده بره‌های پاییزه دیرتر از بره‌های بهاره به بلوغ می‌رسند. همچنین نژادهای درشت اندام دیرتر از نژادهای کوچک اندام به سن بلوغ می‌رسند.
البته این صفت به خصوصیت نژادی هم مرتبط است. شرایط آب و هوا از نظر درجه حرارت و رطوبت در بلوغ بره‌ها موثر است. به طور کلی در شرایط ایران بره‌ها بین 6 تا 12 ماهگی به سن بلوغ رسیده و قادر به جفت‌گیری می‌باشند ولی از لحاظ بهره‌برداری و تولید نسل از سن 18 ماهگی به بعد مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.
میش‌ها در دوره آبستنی به‌‌ویژه از سه‌ماهگی به بعد به مراقبت بیشتری نیاز دارند. تأمین مواد مغذی در 4 هفته آخر رشد سریع جنین اهمیت دارد و کمبود این مواد باعث بروز بیماری‌های متابولیکی از جمله مسمومیت آبستنی می‌شود. تغذیه با علوفه مرغوب و کنسانتره از احتیاجات نگهداری و آبستنی میش‌ها را تأمین می‌کند.
پرکاربردترین دوره نگهداری از میش‌های داشتی در فصل زایش است. در این زمان باید تعدادی کارگر کمکی به کار گرفت و به‌صورت شبانه‌روزی از میش‌ها مراقبت نمود. عدم توجه کافی به میش‌ها و بره‌های تازه متولد شده سبب بروز خسارت‌های اقتصادی شدید می‌شود.
دوره شیردهی میش‌ها پس از زایمان آغاز می‌شود و 3 تا 5 ماه ادامه می‌یابد. در این دوره باید غذای کافی و با کیفیت مناسب در اختیار میش‌ها گذاشته شود؛ زیرا مشخص شده است که متعادل بودن جیره تأثیر مستقیم بر ترکیب شیر میش‌ها دارد.
البته عوامل دیگری مانند نژاد و خصوصیات فردی میش نیز بر ترکیبات شیر اثر می‌گذارد و در هر صورت چنانچه مقدار و کیفیت شیر میش پایین باشد، رشد بره‌های شیرخوار به تأخیر می‌افتد.
بدون شک کوچکی جثه، قابلیت رام شدن و بهره‌دهی زیاد از نقطه نظر تولید گوشت، شیر و پشم و سایر فرآورده‌های آن باعث شده است که نظر انسان به این حیوان جلب گردد.
در ایران علوفه مراتع متغیر است و گوسفندان همانند شتر مواد لازم را در بدن خود به‌صورت دنبه و دیگر مواد ذخیره می‌کند به خاطر مسائل مذهبی و اهمیت قربانی کردن گوشت گوسفند در درجه اول و دیگر فرآورده‌های آن در درجه دوم اهمیت قرار دارد.
به علت عدم آگاهی گوسفندداران ایرانی، اغلب گوسفندان ایرانی اصالت خود را از دست داده و به‌صورت ناخالص درآمده‌اند.
