اشتباه درمصرف بی رویه آب های زیر زمینی ؟

مصرف بی‌رویه منابع آب سفره‌های زيرزمیني باعث فرونشست زمین می‌شود. این عمل، یک اشتباه است یا خیانت؟

منابع آب و خاک از مهم‌ترین کالاهای ضروری در هر شهر یا کشور محسوب می‌شود از مهم‌ترین موارد مصرف این منابع استفاده آب‌شرب، مصارف‌خانگی، استفاده در فعالیت‌های کشاورزی و دامداری، صنعتی و معدنی است.

هدف از گزارش حاضر ارزیابی و تحلیل وضعیت منابع آب و خاک در تهران است.
نزول باران و برف یک بخش اولیه موضوع است که شاهد بارش‌های فصلی در تهران هستیم. پس چرا باز باید شاهد کم‌آبی و کاهش سفره‌های آب‌های زیرزمینی در تهران باشیم؟

بنابر یافته‌ها و براساس شاخص عملکرد محیطیEPI)) مقدار شاخص منابع آب و خاک از 3/17 تا 9/41 متغیر بوده است و منطقه ۲۱ بدترین شرایط و مناطق ۱ و ۱۱ شرایط مناسبی داشته‌اند.

در مجموع و با روی همگذاری لایه‌های زیرشاخص‌ها مشخص شد که منطقه ۲۱ شرایط بسیار نامناسب و نیز عملکرد بدتری در بین مناطق داشته است. بیشتر مناطق(۲۰ منطقه) در شرایط نامناسب قرار گرفته‌اند و دو منطقه ۱ و ۴ شرایط بسیار مناسبی دارند. به‌طور کلی، پنج منطقه در شرایط مناسب قرار داشته‌اند و ۱۱ منطقه شرایط نسبتاً مناسب تا بسیار نامناسب و عملکرد بدی داشته‌اند.

بررسی‌های موردی، که برخي از آنها توسط سازمان زمین‌شناسي کشور در اين زمینه انجام شده، عبارت است از:

دشت معین‌آباد ورامین در استان تهران، که در آن شكاف زمین به طول 4/2 کیلومتر در منطقه مشاهده شد که حتي تا امروز شكاف‌هايي به موازات آن در حال شكل‌گیری است و روند گسترش آن خطوط انتقال نیرو را تهديد مي‌کند. گزارش آن تحت‌عنوان "بررسي مكانیسم و علل تشكیل شكاف‌های زمین در منطقه معین‌آباد ورامین" در سال ۱۳۹۳ تهیه شد.

دشت نظرآباد در استان تهران، که بعضي از آثار فرونشست به‌صورت بالا آمدن لوله چاه‌ها از سطح زمین و ماسه‌دهي چاه‌ها مشاهده شده است. از سوی ديگر در تهران بزرگ، اندازه‌گیري‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، نشستي به میزان حدود يک‌ونیم متر را در طی سال‌های ۸۸ تا ۹۶ در منطقه ۱۹ و ۱۸ شهرداری نشان مي‌دهد.

احداث بناهای بلند در حريم گسل‌ها، احداث در مكان‌هايي که احتمال رانش زمین به‌شدت وجود دارد، احداث در مسیر قنات‌ها و تخریب رگباری بر جريان‌های آب‌های زيرزمیني که پیامدهای خود را به‌شكل فرو ريزش و مقطعي در خیابان‌ها نشان مي‌دهد.

تخریب در مسیر جهت و سرعت وزش باد و جلوگیری از امكان تهويه طبیعي و از همه مهم‌تر تخريب باغات در کلان شهرها از چالش‌های چشمگیر بي‌توجهي به مسائل زيست‌محیطي به‌شمار مي‌رود.

حفر تونل مترو و گودبرداري‌ها برای تامین پارکینگ و برج‌سازی طي سال‌های اخیر، به‌منظور استفاده از حمل و نقل عمومي اقدامي الزم برای کلان‌شهر تهران است؛ اما نوعي دخالت در بافت طبیعي زمین به‌شمار مي‌رود.

به‌دلیل شیبي که در دامنه البرز تا پايین‌شهر وجود دارد با تغییر مسیر قنات ممكن است آب به‌اصطلاح پشته کند و به سمت بالا برگردد که موجب آب‌شستگي در لایه‌های آبرفتي مي‌شود و حفره‌هايي تولید مي‌کند که به فرونشست يا فروريزش منجر خواهد شد.

تهران در گذشته ۳۰۰ تا ۴۰۰ قنات داشت که به تغذيه سفره‌های آب زيرزمیني کمک مي‌کرد. حفاري‌های زياد و تونل‌های مترو روز به‌روز اين قنات‌ها را يا کور کرد يا مسیر طبیعي حرکتشان را در دل زمین تغییر داد.

علاوه‌بر اين افزايش جمعیت و در نتیجه افزايش برداشت از سفره‌های آب زيرزمیني، همگي باعث شد تعادل طبیعي مصرف آب به‌هم بخورد. مديريت شهری در چند سال گذشته به‌منظور کسب درامد از برج‌سازی، مسائلي را به تهران تحمیل کرده‌است.

از سوی ديگر با رگبري‌های زياد، به‌هم ريختن فیزيک خاك، گودبرداري‌ها، ساختمان‌های بلندمرتبه و عبور میل‌گرد از زيرزمین و ريشه درختان به‌منظور محكم‌تر ساختن ساختمان از ديگر دلايل از بین‌رفتن درختان تهران در چند سال اخیر است.

بهره‌بردارى از منابع آب زیرزمینى بهره‌بردارى از آبخوان دشت تهران توسط چاه‌هاى عمیق، نیمه‌عمیق و قنات صورت مى‌گیرد. تعداد کل قنات‌هاى داير در سال ۱۳۴۵، ۵۲۲ رشته و میزان آب‌دهي سالانه آنها حدود ۳۹۳ میلیون مترمكعب بود. با گسترش حفر چاه از دهه ۴۰ به‌ويژه در سال‌هاى اخیر، تعداد قنات‌هاى داير و مقدار آب‌دهى سالانه آنها بسیار کاهش يافته است.

بر پايه آمار و اطلاعات، مجموعه چاه‌هاى عمیق و نیمه‌عمیق محدوده دشت تهران در سال ۱۳۴۷ ۱۲۳۶ بود. در ۱۳۹۳ به‌ترتیب 2594 ،3805 و 4272 حلقه بود. براساس آخرين آمار(سال ۸۳ و ۸۲) تعداد کل چاه‌ها شامل چاه‌هاى عمیق، نیمه‌عمیق و دستى، ۲۶۰۷۶ حلقه است.

راهکارهایی برای کاهش تأثیرات فرونشست زمین، که بايد برای کاهش تاثیرات ناشي از پديده فرونشست زمین در شهر تهران انجام شود، عبارت است از: پايش پديده فرونشست زمین در شهر تهران و مديريت بهینه منابع آب در بخش برداشت و توزيع عادلانه در بخش‌های کشاورزی، صنعتي و … .

تغذيه مصنوعي سفره‌های آب زيرزمیني از راه انتقال و هدايت پساب تصفیه‌خانه‌ها به رودخانه‌های شهر تهران به‌منظور افزايش حجم منابع آب زيرزمیني و ايجاد تصفیه‌خانه‌هايي در مناطق شهری به‌منظور انتقال مستقیم پساب تصفیه‌خانه به منابع تغذيه سفره‌های آب زيرزمیني و اصلاح بستر رودخانه‌ها به‌منظور افزايش نفوذ آب و تغذيه سفره‌های آب زيرزمیني و اصلاح شیوه‌های آبیاری در کشاورزى و اصلاح الگوی کشت و جدا کردن سامانه دفع آب باران از سامانه دفع فاضلاب و اطلاع‌رساني عمومي به شهروندان در زمینه تاثیرات پديده فرونشست.

با این تفاسیر، با نگاهی به رودخانه‌های تهران متوجه می‌شویم که کف تمامی آنها سیمان شده و امکان نفوذ آب به داخل زمین وجود ندارد. گذشته از آن سطح سبز و خاکی تهران را با سطح آسفالت شده و ساختمان‌ها و پیاده‌روها مقایسه کنید. تمامی بیش از ۹۰درصد سطح زمین در کلان‌شهر تهران پوشیده از سیمان، بتن و آسفالت است. بر این اساس نزولات آسمانی راهی برای نفوذ در دل خاک و افزایش سطح آب‌های زیرزمینی را ندارد.

پس از هر بارش، آب‌های سطحی به‌علت شیب زمین از شمال به سمت جنوب تهران حرکت می‌کند و در دل بیابان‌ها و شورزارها دفع یا تبخیر می‌شوند.

احیای روش‌های بومي در زمینه بهره‌گیری از بارش‌های جوی به‌ويژه توسعه روش‌های سنتي ازجمله آب‌انبارها، بندسازها، يخدان‌ها و امثال آن نیز مي‌تواند برای بهره‌برداری از منابع آب اندك مورد استفاده قرار گیرد.

اعمال مديريت صحیح مصرف آب در بخش‌های شُرب و صنعت که باید در برنامه‌های اجرایی قرار گیرد؛ عبارتند از:

• مطالعه و اجرای طرح‌های پخش سیلاب و تغذيه مصنوعي(به‌منظور تقويت متعادل‌بخشي آبخوان‌ها)،

• کنترل و استفاده بهینه از منابع آب‌های سطحي موجود،

• جلوگیری از بهره‌برداری و بستن چاه‌های غیرمجاز،

• کنترل بهره‌برداری چاه‌های دارای پروانه،

• جلوگیری از توسعه بي‌حساب چاه‌ها و مهاجرت به شهرهای بزرگ ازجمله تهران،

• رعايت سقف تخصیص تعیین‌شده به‌منظور توسعه بهره‌برداری از آب‌های زيرزمیني،

• جلوگیری از حفر چاه‌های عمیق و برداشت بي‌حساب از منابع آب زيرزمیني،

• توسعه آبیاری تحت‌فشار،

• مكانیزه شدن سامانه آبیاری برای کارهای کشاورزی،

• بهره‌وری بیشتر از اراضي کشاورزی،

• توسعه کشت گیاهان گلخانه‌ای با لحاظ کردن موقعیت آب و هوايي،

• کشت گیاهان مقاوم به خشكي،

• استفاده از گیاهان تولیدی و زينتي کم‌آبخواه.

نیره حسن‌پور