اشتباهات غیر قابل جبران در سد سازی

تعیین محل احداث سد یکی از پایه‌ای‌ترین مسائل در حیطه سد سازی است که تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله توپوگرافی، فاصله با گسل، نفوذپذیری، شکل دره، ظرفیت محل برای ذخیره و غیره است. در صورتیکه در محل احداث سد، بررسی‌های علمی صورت نگیرد و جوانب کار سنجیده نشود ممکن است نه تنها احداث آن کاربردی برای مهار آب نداشته باشد بلکه با خسارتی همچون شکست سازه و ایجاد سیلاب‌های مصنوعی نیز همراه شود. در این صورت علاوه بر هدر رفت هزینه پروژه عظیم احداث سد، شاهد خسارات بیشتری نیز خواهیم بود.

در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۵ انجام شد، مشخص گردید که جریان آب بیش از ۶۰ درصد رودخانه‌های جهان تحت تاثیر سد سازی دچار تغییر شدید شده است و این تغییرات باعث بروز مشکلات زیست محیطی زیادی می شوند.

در بسیاری از کشورها بدون‌ توجه به واقعیت‌های زیست ‌محیطی و مطالعات زمین‌شناسی اقدام به ساخت سد می‌کنند و بعد از مدتی با خشکسالی، فرسایش خاک، کمبود آب و نابودی کشاورزی روبرو می‌شوند ( سد فریم صحرا بر روی رودخانه عروس و داماد دودانگه ساری از این دسته سدها می‌باشد که باعث بحران زیست محیطی و نابودی کشاورزی در منطقه شده است).

طبق گزارش کمیسیون جهانی سد از اشتباهات بحران آفرین در زمینه سد سازی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

۱.انتخاب رودخانه اشتباه برای ساخت سد و عدم توجه به بستر رود، میزان لرزه خیز بودن محل، جنس خاک و…

۲.بی توجهی به تغییرات جریان آب پایین دست که در سد سازی بسیار حائز اهمیت می باشد و اولین و سریع ترین تغییری که ساخت سد در یک منطقه به وجود می‌آورد تغییر روند جریان آب رودخانه های منطقه است.

۳.عدم‌ توجه به تنوع زیستی در منطقه به این دلیل که سدها محل زندگی مجموعه‌ای از موجودات آبزی نیز محسوب می شوند.

۴.سیاست ها و محاسبات اقتصادی اشتباه: این موضوع از دیدگاه اقتصادی به این دلیل که سد سازی باید سود آور باشد حائز اهمیت است و چون اصولا هزینه های زیستی و منطقه‌ای، مورد کم توجهی قرار می‌گیرند در ابتدا کار پروژه به نظر بسیار سود آور تلقی میشود ولی متاسفانه بعد از انجام پروژه مشکلاتی که با بی توجهی و عدم مدیریت به وجود آمده است، خود را نشان می دهند.

۵. عدم جلب رضایت عمومی منطقه: علت اصلی عدم مدیریت و عدم توجه به شرایط منطقه و اهداف رویایی که به هیچ عنوان اصولی نبوده باعث‌ عدم رضایت عمومی منطقه می‌باشد ( به نظر بنده تجربه افراد بومی هر منطقه در مورد نوع خاک، توپوگرافی، شکل دره و… بسیار مهم و با اهمیت میباشد).

۶.ساخت و ساز بی رویه سد: متاسفانه مقوله سد سازی جنبه سیاسی پیدا کرده است و بسیاری از دولت ها برای تامین آب مناطق از سدسازی‌های بی رویه حمایت می کنند. این سد سازی‌ها که بیشتر برای اهداف کوتاه مدت و تامین آب مناطق ساخته می شوند مشکلات زیست محیطی عدیده ای به وجود می آورند. به عنوان مثال تعداد سدهای ساخته شده قبل از انقلاب ۱۳ عدد بوده و حجم آب تنظیم یافته سدها حدود ۱۳.۵میلیارد متر مکعب که در حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب به صورت مدرن و سنتی به مصرف کشاورزی می‌رسید. بعد از انقلاب تا سال ۱۳۹۰ حدود ۲۱۱ سد در کشور احداث گردیده که عملا سدهای ساخته شده بدون استفاده می‌باشند.

در خاتمه هر سدی که قرار است ساخته شود باید مطالعات علمی و فنی فراوان انجام شود ولی متاسفانه سرعت ساخت سد و عدم مدیریت و اهداف کوتاه مدت در برخی از کشورها به قدری زیاد است که با اطمینان کامل میتوان گفت برای ساخت آنها بررسی لازم به اندازه کافی انجام نشده است.

مریم حسنی
دکترای آبخیزداری
دانشگاه علوم تحقیقات واحد تهران