الگوی کشت و ارزیابی تولید گندم(قسمت دوم )

در بخش اول نقدی بر الگوی کشت، به ضرورت توجیه و تبیین برنامه کشت به کشاورزان هر منطقه و لزوم پذیرش برنامه الگوی کشت از طرف کشاورزان پرداخته شد، تا این برنامه قادر باشد در مسیر اجرا با موانع کمتری روبرو شده و استمرار داشته باشد. اینک در این قسمت به موضوع تولید گندم آبی و دیم در برنامه پیشنهادی برای سال زراعی 1402-1401 پرداخته خواهد شد.

اخبار سبز کشاورزی، مطابق برنامه الگوی کشت ارائه شده برای مهمترین محصول زراعی ایران از نظر سطح زیرکشت و میزان تولید یعنی گندم، 17 درصد رشد برای خوداتکایی این محصول در نظر گرفته شده است. هر چند اعلام نشده که به تفکیک چه میزان از این رقم به تولید گندم دیم و چه میزان به تولید گندم آبی تعلق دارد.

بیشتر بخوانید: الگوی کشت و اقبال کشاورزان (قسمت اول)

اما آمار ارائه شده در برنامه الگوی کشت که به تفضیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت ، موید این نکته است که در برنامه پیشنهادی بیشتر خود اتکایی اعلام شده مربوط به گندم دیم خواهد بود. مسئله ای که در اصطلاح فیلسوفان سهل و ممتنع است، به ظاهر آسان و در عمل سخت و پیچیده و در بهترین حالت غیرقابل پیش بینی است.

تولید محصول در زراعت دیم از آنجا که همبستگی بسیار نزدیکی با نزولات جوی دارد و از طرفی پراکنش بارندگی در ایران از لحاظ زمانی و مکانی متغیر است، بنابراین از ثبات برخوردا نیست و دچار نوسانات زیادی می شود.

همچنین اغلب، میانگین عملکرد محصولات زراعی دیم چندان قابل توجه نبوده و اندک می باشد. آمار زراعی چند دهه گذشته ایران هم حاکی از این مسئله است، به طوریکه در طی 60 سال گذشته میانگین عملکرد گندم دیم هیچگاه روند صعودی نداشته و باتوجه به میزان بارندگی از حدود 700 تا 1200 کیلوگرم در هکتار متغیر بوده است.

به عبارتی میانگین عملکرد در سالهای پر بارش، نسبت به متوسط چند ساله حدود 200 تا 300 کیلوگرم افزایش داشته است.

از سوی دیگر آمار موجود بیانگر آن است که طی این مدت مدیریت زراعی تاثیر چندانی بر میانگین عملکرد دیم نداشته و عملکرد بشدت وابسته به تغییرات اقلیمی سالانه است. زیرا با وجود بارندگی کم و ناچیز بسیاری از اعمال مدیریت زراعی از جمله کود و ماشین آلات را نمی توان پیاده نمود یا لازم است آنها را در حداقل ممکن انجام داد.

از این نظر مدیریت زراعی در کشت دیم از نوع مدیریت بحران و بسیار سخت و غیرقابل پیش بینی است.

طبق اطلاعات موجود در برنامه الگوی کشت، سطح زیر کشت گندم دیم پیشنهادی (1401-1402) نسبت به پایه 241 هزار هکتار یعنی حدود 6 درصد افزایش می یابد در حالیکه میزان تولید پیشنهادی نسبت به پایه قرار است 1/408/000 تن یعنی معادل 59 درصد افزایش یابد. در این صورت میانگین عملکرد گندم دیم با 313 کیلوگرم افزایش به 950 کیلوگرم خواهد رسید.

این موضوع فقط در صورتی قابل حصول است که سال آتی میزان بارندگی در حد مطلوب یا بیش از آن باشد و بعبارتی ارتباطی با ماهیت برنامه الگوی کشت و برنامه ریزی کارشناسی ندارد. چنانکه آمار مشابه و بیش از این میزان هم با توجه به بارندگی در سالهای گذشته اتفاق افتاده است.

نکته مهم دیگر اینکه میانگین عملکرد سال پایه 637 کیلوگرم بوده که یکی از پائین ترین رکوردها در پنجاه سال اخیر است. به عنوان مثال در سال زراعی 1400-1399 این رقم معادل 859 کیلوگرم، در سال 1393-1392 برابر با 920 کیلوگرم در هکتار و در سال زراعی 1397-1396 میانگین بسیار قابل توجه 1432 کیلوگرم در هکتار بوده مشروط بر آنکه رقم اعلام شده فرض بر صحت گذاشته شود.

همچنین در ارتباط با دیمزارهای کشور لازم به ذکر است که با توجه به پراکنش جغرافیایی بارندگی و شیب اراضی تاکنون پتانسیل اراضی دیم قابل بهره برداری مشخص شده است، مگر آنکه با پهنه بندی اصولی اقدام به تفکیک دقیق مرزهای اراضی دیم ، آبی و بایر نمود که چنین اتفاقی هنوز نیافتاده است.

از سوی دیگر طبق الگوی پیشنهادی سطح زیر کشت گندم آبی در سال زراعی 1402-1401 حدود 10 درصد نسبت به پایه کاهش خواهد یافت. ولی پیش بینی شده میزان تولید گندم آبی حدود 4 درصد یا معادل 309 هزار تن افزایش یابد. همین طور در برنامه پیشنهادی، میانگین عملکرد گندم آبی به میزان 552 کیلوگرم در هکتار یا حدود 15 درصد نسبت به سال پایه افزایش می یابد.

با توجه به شرایط اقلیمی اخیر ایران، میزان بارندگی اندک و پر نوسان در کشت دیم و منابع محدود تامین آب در زراعت آبی این اتفاق چنانکه گفته شد تنها در صورت افزایش قابل ملاحظه بارندگی ممکن است.

از سویی مطابق آمار ارائه شده در الگوی پیشنهادی حدود 14 درصد از افزایش 17 درصدی خوداتکایی گندم مربوط به محصول دیم است که با توجه به مشکلات نزولات جوی در کشور اتکا به این رقم منطقی بنظر نمی رسد.

به طور خلاصه باید گفت افزایش 1/717/000 تن در تولید گندم (آبی و دیم) دور از دسترس نیست، ولی بسیار وابسته به شرایط آب و هوایی است و ارتباط روشنی با اجرای برنامه الگوی کشت ندارد.

فرشاد قوشچی - استادیار دانشگاه و روزنامه نگار