انغوزه؛ طلای سبز تفت کوه

اخبار سبز کشاورزی؛ شهرستان تفت در فاصله ۲۰ کیلومترى شهر یزد مرکز استان یزد قرار گرفته است. از آنجایی‌که بخش گستردهای از عرصه‌های استان یزد را کویر و بیابان خشک و لم‌یزرع قرار گرفته، اذهان مردم به این سمت سوق داده می‌شود که گستره استان را سرزمینی داغ و سوزان و بیابانی سخت فرا گرفته است؛ اما حقایق با نعمت خدادادی رشته کوه‌های منتهی به شیرکوه غیر از این است.

تفت کوه یا تفته کوه برخلاف آن تصور، شروع منطقه‌ای خوش آب و هوا و ییلاقی با تنوع پوشش گیاهی و بهره‌دهی محصولات فرعی به خصوص گونه‌های گیاهی با ارزش‌های دارویی، صنعتی، تولید علوفه و از جمله انغوزه معروف و شیرین آن با نام علمی Ferula assa foetide است.

کلمه تفت هر چند به معنای داغ و گرم است، اما معنای دیگر آن سبدی است که از میوه‌های رنگارنگ مختلف پرشده باشد. جنوب تفت کوه تا محلی معروف به بادگز کشیده و منتهی به ارتفاعات دره گاهان و نهایتاً شروع دامنه‌های شیرکوه را شامل می‌شود.

گونه‌های گیاهی غالب این کوه را می‌توان درمنه انغوزه انواع گراسها و گون‌ها نام برد. هر چند که تراکم انغوزه در بلندی‌های تفته کوه و اطراف آن تا ثانی آباد چشم انداز زیبایی دارد اما ادامه رویشگاه تا ارتفاعات مشرف بر دره گاهان از دامنه های شیرکوه گسترده شده و تا انتهای روستای سانیج، یعنی در منطقه‌ای با وسعت ۲۶۶۶۰هکتار با تراکم متوسط تا ضعیف رویش دارد.

انغوزه که در عربی به گیاه انجیران، شجره الحلتیت و شجره ابوکبیر و با نام علمی Ferular assa foetide که مترادف لاتینی آن Tscorodasma Foetidum fscorodesma از خانواده چتریان Umbelifrae در انگلیسی معروف به Stinkender assand و در فرانسه Ase-fetida نامیده می‌شود.

خصوصیات مرفولوژیکی

گیاهی است چند ساله یک پایه، گل آذین‌ها به صورت چتر مرکب با گل‌های هرمافرودیت و زردرنگ با برگ‌های بریده بریده سبز تیره و با بریدگی‌های عمیق ریشه به صورت افقی و به موازات سطح خاک قرار داشته و اسفنجی است.

گیاه گل دهنده منوکار پیک است در طول عمر خود تنها یک بار گل می‌دهد. حسب سن، قطر ریشه‌های آن متفاوت میباشد و از آنجایی‌که بهره‌برداری مربوط به این قسمت از گیاه می‌شود توجه به قطر ریشه مهم است.

معمولاً ریشه‌ها تا عمق ۴۰-۳۰ سانتی متر در خاک فرو می‌روند و در حفاظت از خاک موثر هستند. ریشه این گیاه از دو لایه ضخیم و نازک تشکیل شده است.

پوست بیرونی ریشه به رنگ قهوه‌ای متمایل به تیره و پس از خشک شدن به صورت یک لایه نازک به راحتی جدا می‌شود، پوست درونی سفید و ضخیم است بافت ریشه حالت چوب پنبه‌ای دارد و در اثر برخورد با جسمی سخت به راحتی تغییر شکل می‌دهد. منطقه یقه گیاه پوشیده از الیافی است که حاصل غلاف خشک شده برگ‌های سال‌های قبل است.

این الیاف یک لایه محافظ برای یقه گیاه به حساب می‌آید. همان‌طوری که ذکر شده انغوزه گیاهی یک پایه و از نوع منو کار پیک است؛ لذا با توجه به وضعیت خاک میزان بارندگی و پراکنش آن و سایر شرایط محیطی هر چند سال یک بار به گل می‌رسد و چون پس از تشکیل بذر در گیاه بالغ تمامی شیره پرورده آن برای ساختن بذر به مصرف می‌رسد گیاه برای همیشه خشک خواهده شد بعضاً ریشه مورد حمله حشرات و آفات قرار گرفته و یا خود به خود می پوسد.

گل ها به صورت نر و ماده در گیاه وجود دارد و گل‌ها در گیاهانی ظاهر می‌شوند که دارای ساقه باشند ارتفاع ساقه گیاه گل دهنده بین ۱/۵ -۱ متر بوده و گاهی به ۲ متر نیز می‌رسد.

بذور آن باریک، راکتی شکل، سبک و به رنگ پوست ساقه گل دهنده و گاهی زرد متمایل به سبز است. برگ‌ها روی زمین گسترده و چنانچه زخم بردارند شیره گیاه از محل زخم تراوش می‌کند.

در این منطقه مرحله رشد انغوزه با بهار شروع شده و در پایان بهار (حداکثر ۲۵ خرداد) دوره خواب بوته‌های نابالغ ابتدا شروع و سپس تا اوایل تابستان گیاهان با گرم شدن هوا به زردی گراییده و ممکن است با توجه به خشکی محیط و درجه حرارت این پدیده زودتر اتفاق بیفتد و سپس به زردی گراییده و در صورت برداشت نشدن با شروع بادهای موسمی از جاکنده و آثار رویشی و ظاهری گیاه محو خواهد شد.

گیاه توسط اندام‌های زیرزمینی باقی مانده در خاک حفظ می‌شود و این اندام‌ها فعال بوده و رویش سال بعد از این اندامها است. هر چند که تکثیر گیاه توسط بذر صورت می‌گیرد بذور سبک انغوزه توسط باد جابه جا و موجب تکثیر آن می‌شود.

مصارف انغوزه

استفاده های متعدد از انغوزه به عمل می آید در صنعت مواد غذایی تهیه ادویه جات و صنایع شیمیایی کاربرد دارد.

خواص درمانی

انغوزه دارای اثر ضد تشنج، قاعده‌آور و ضد کرم انگل است. در رفع بیماری‌های دارای منشا عصبی دستگاه تنفسی اسپاسم حنجره و رفع یبوست افراد مسن به کار می‌رود. از نظر دفع کرم بر روی بعضی از انواع آنها مانند کرم و لومیریک‌ها اثر قابل توجهی دارد.

صور دارویی آن به علت بوی نامطبوع به صورت قرص، پودر و عصاره الکلی است. انغوزه پس از برداشت آماده حمل به کشورهای هند، پاکستان بنگلادش و انگلستان می‌شود.

مصارف کشاورزی

در کشاورزی جهت از بین بردن کرم ریشه‌خوار و ضدعفونی زمین از انغوزه استفاده می‌شود از لاشبرک‌ها جهت اصلاح خاک استفاده می‌شود در زمستان‌ها می‌توان از علوفه خشک گیاه دام‌ها را تغذیه نمود هر چند که مصرف آن توسط دام در زمان شیردهی باعث مزه نامطبوع شیر می‌شود؛ ولی جهت ضدعفونی دستگاه گوارش دام اثر مطلوب به جا می‌گذارد اضافه اینکه در دامپزشکی نیز جهت تهیه حمام‌های آرسنیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مصارف صنعتی

در صنعت و خصوصاً صنایع شیمیایی میتوان از انغوزه استفاده نمود.

ترکیبات شیمیایی انغوزه

مرغوب‌ترین نوع انغوزه در ایران از ۶۲ درصد رزین، ۲۵ درصد صمغ، ۳ تا ۷ درصد اسانس، ۱/۲۵ درصد اسید فرولیک آزاد و به مقدار جزیی وانیلین تشکیل شده است اگر ماده رزین آن تحت اثر اتر گذاشته شود رسوبی می‌دهد که ارزنوتانول است.

اسید فرولیک در تعداد زیادی از گیاهان وجود دارد. این اسید دارای فرم سیس و ترانس است. در حالت اول به صورت مایعی روغنی به رنگ زرد است ولی در حالت دوم (ترانس) به صورت بلورهای سوزنی ارنورومیک و در آب محلول است.

انواع انغوزه

محصول انغوزه به دو نوع انغوزه تلخ و شیرین تقسیم می‌شود. انغوزه تفته کوه و شیرکوه از نوع شیرین و مرغوب میباشد. انغوزه تلخ در منطقه هرات و مروست رویش دارد و بهره‌برداری می‌شود.

انغوزه شیرین به دو نوع اشکی یا دانه‌ای و توده‌ای وجود دارد. نوع اشکی آن به علت تمیزی برداشت مرغوب تر است.

نوع توده‌ای

انغوزه تفت کوه از این نوع است. بعد از مراحل آماده‌سازی گیاه جهت برداشت محصول در اثر تیغ زدن در محل یقه گیاه از محل زخم ایجاد شده انغوزه استحصال می‌شود؛ مایعی که خارج و خشک می‌شود به رنگ‌های زرد، قرمز قهوه‌ای و خاکستری قهوه ای است و دارای سختی بیشتر نسبت به دانه‌ای است. انغوزه دارای طعم گس و گزنده و بوی آن شبیه بوی سیر و متعفن و غیرقابل تحمل است.

پراکندگی انغوزه در ایران در تعدادی از استان‌ها مانند کرمان، فارس، یزد، خراسان، آذربایجان و بلوچستان انواع انغوزه رویش دارد.

در منطقه مرکزی انغوزه طبس نایین و یزد از نوع شیرین و از معروفیت خاص برخوردار است. گفتنی است که انغوزه افغانستان نیز معروف بوده و تولید آن به مراتب بیشتر از ایران است.

روش بهره برداری

این محصول در ایران به روش قدیمی و به طور سنتی برداشت میشود و بهره برداران اصولاً از روستاییان و آن هم سالخوردگان روستایی هستند که از قدیم به این حرفه مشغول بوده و مهارت دارند جوانان کمتر داوطلب فعالیت در این امور هستند و از آنجاییکه سطح رویشگاه‌های انغوزه در ارتفاعات و مناطق پرشیب و سنگلاخی است و اصولاً فاقد جاده بوده و بهره برداران بایستی با پیاده‌روی زیاد خود را به رویشگاه برسانند.

همچنین سختی کار پیاده روی شرایط نامناسب آب و هوایی و ده‌ها عامل سخت و محدودکننده باعث گردیده تا روزبه‌روز از داوطلبین این حرفه کاسته شود یکی دیگر از عوامل عدم فعالیت مردم و خصوصاً جوانان بیکار کار سخت و طاقت فرسا در برابر مزدکم که نشات گرفته از بی‌عدالتی حاکم بر جمع‌آوری تبدیل مواد و تجارت این حرفه است.

اصولاً درآمد انغوزه به جیب تجار و واسطه ها سرازیر و دست زحمتکشان و کارگران خالی از بهره میماند از طرفی واحدهای اداری فقط بر عملکرد بهره برداری از لحاظ وزن و مسایل حفاظتی طرف قرارداد نظارت دارند و نتیجه اینکه مرجع یا فردی که از کار کارگران بهره بردار دفاع و حمایت کند وجود ندارد و آنها نیز با توجه به ،قانون حق فروش به افراد دیگر که فاقد قرارداد می باشند را ندارند انگیزه کار تقلیل می یابد

و اما چنانچه مدیریت بر بهره‌برداری و رعایت عدالت اجتماعی و مشکلات قانونی و تشریفات و محدودیتهای گمرکی و...... حل شود این حرفه می‌تواند در جذب جوانان جویای کار و اشتغال زایی سهمی بزرگ داشته و تعداد زیادی از بیکاران را حداقل به مدت ۴ ماه در سال جذب نماید.

بهره برداری از انغوزه دارای مراحل مختلف و با روشهای متعددی میباشد که خود جای بحث فراوان داشته و خود نیاز به نوشتاری مجزا دارد.

اعظم لگزیان