به مناسبت روز جهانی مقابله با بیابانزایی مطرح شد
بیابانزایی محصول نابودی تالاب‌ها
«هرچه مطالعه کنیم، بیابانزایی پنج‌برابر سریع‌تر از مطالعات حرکت می‌کند» این جمله را ماه قبل، یک استاد دانشگاه گفت. او به وضعیت وخیم سرعت بیابانزایی در خراسان اشاره کرده بود، اما نکته اصلی صحبت‌هایش سرعت تشکیل بیابان بود.
اخبار سبز کشاورزی؛ اینکه بیابان با قدرت می‌تازد و بی‌آبی و خشکی امان بریده. آمارها در سال‌های اخیر این وضعیت را وخیم گزارش می‌کنند و یکی‌از دلایل این امر هم خشکی تالاب‌ها و اختصاص‌نیافتن حقابه آن‌هاست.
هرچند به‌گفته «علی ارواحی» پژوهشگر حوزه تالاب‌ها، «تاکنون تحقیق کمی در این زمینه انجام نگرفته»؛ اما شواهد می‌گویند که با خشکی هر تالاب، تا کیلومترها دورتر از آن تحت‌تأثیر این وضعیت قرار می‌گیرد و با نابودی هر تکه از تالاب، تکه‌های بسیاری از کشور بیابان می‌شوند.
نقاط بسیاری از کشور می‌تواند تحت‌تأثیر بیابانزایی قرار گیرد. پهنه‌های خشک و بی‌آب مرکز تا نقاط جنوبی و شرقی. براساس اطلس مناطق بیابانی، بیش از ۸۸ درصد از کشور می‌تواند تحت‌تأثیر بیابانزایی قرار گیرد. استان‌های بسیاری درگیر این فرسایش هستند.
یکی از مواردی که در طول سالیان متمادی توانسته خاک را حفظ کند و پوشش‌گیاهی را نگه دارد، تالاب‌ها بوده‌اند و در دهه‌های اخیر نابودی تالاب‌ها هم زخم جدی و جدیدی بر پیکره ایران بوده. خشکی تالاب‌ها در مناطق مختلف باعث ازبین‌رفتن پوشش‌گیاهی، تشکیل گردوغبار گسترده و درنهایت بی‌رمق و بیابانی‌شدن مناطق بسیار بوده است.
فرسایش خاک، محصول نابودی تالاب‌ها
تالاب‌ها و دریاچه‌ها مجموعه‌ای از کارکردها را دارند که بعضی از این کارکردها به‌طور مشخص می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی روی بیابانزایی داشته باشد. اما آن‌طورکه «علی ارواحی»، کارشناس حوزه تالاب‌ها به «پیام‌ما» می‌گوید: «متأسفانه اطلاعات کمی مشخصی نداریم که دقیقاً بدانیم این تأثیرات چه میزان است و بیشتر اطلاعات کیفی است.»
«با خشکی تالاب‌ها، تغذیه آبخوان و سفره آب زیرزمینی انجام نمی‌گیرد و به‌مرورزمان شاهد افت سطح آب زیرزمینی هستیم. از جمله پیامدهای این اتفاق، فرونشست و فروچاله است؛ وقتی این پدیده اتفاق می‌افتد -که درحال‌حاضر در اغلب مناطق این بحران را داریم- اثر مستقیم روی بیابانی‌شدن دشت‌ها دارد. سرعت و نرخ فرونشست را شاید بتوان کم کرد، اما آنچه اتفاق‌افتاده، قابل بازگشت نیست.»
به‌گفته او، یک‌سری از کارکردهای تالاب‌ها شامل تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، ذخیره سیلاب‌ها، میزبانی تنوع‌زیستی گیاهی و جانوری و همچنین کاهش اثرات تغییر اقلیم و تعدیل آب‌وهوای منطقه است و این کارکردها مشخصاً می‌توانند روی بیابانزایی اثر بگذارند. «با خشکی تالاب‌ها، تغذیه آبخوان و سفره آب زیرزمینی انجام نمی‌گیرد و به‌مرورزمان شاهد افت سطح آب زیرزمینی هستیم. از جمله پیامدهای این اتفاق، فرونشست و فروچاله است؛ وقتی این پدیده اتفاق می‌افتد -که درحال‌حاضر در اغلب مناطق این بحران را داریم- اثر مستقیم روی بیابانی‌شدن دشت‌ها دارد. سرعت و نرخ فرونشست را شاید بتوان کم کرد، اما آنچه اتفاق‌افتاده، قابل بازگشت نیست.»
نکته دیگر از نظر ارواحی این است که وقتی تالاب برای بازه زمانی طولانی خشک می‌شود، پوشش‌گیاهی اطراف تالاب از بین می‌رود. این موضوع می‌تواند فرسایش خاک را تشدید کند؛ خصوصاً در مواردی که عرصه تالاب‌ها محل گذر خودروها شده و یا به‌واسطه این خشکیدگی ،تصرف اراضی تالابی اتفاق می‌افتد. درنهایت، تالاب به انتشار گردوغبار بدل می‌شود؛ همه این موارد سرعت بیابانزایی را تشدید می‌کند. «وسعت تالاب‌های ایران حدود سه میلیون و چهارصد هزار هکتار است و بیش‌از نیمی از این وسعت، تالاب‌هایی هستند که پتانسیل تبدیل‌شدن به کانون گردوغبار را دارند و به‌واسطه آن نیمی از این تالاب‌ها تأثیر چشم‌گیری در بحث بیابانزایی دارند و این موضوع این پیام را می‌دهد که اگر قصد کاهش بیابانزایی در کشور را داریم، لازم است به تالاب‌های‌مان توجه دوچندان داشته باشیم.»
او در ادامه با تأکید بر اینکه ایران براساس اطلاعات سازمان حفاظت محیط‌زیست، ۲۵۰ تالاب در کشور دارد، گفت: «مشخصاً می‌توان گفت بیش‌از ۷۰ درصد تالاب‌ها مشکلات ناشی از کم‌آبی و نرسیدن حقابه را دارند. تالاب بختگان، پریشان، گاوخونی، هامون و … به‌شدت با خشکیدگی مستمر روبه‌رو بودند و این موضوع از جمله دلایلی است که نرخ بیابانزایی را افزایش دهد.»
دست‌کاری حوضه آبریز، بیابان را افزایش داده
«وقتی یک حوضه آبریز را دست‌کاری می کنیم تا بخشکد، به‌همان‌میزان سهم بیابان را افزایش داده‌ایم» این وضعیتی است که به‌گفته «سیروس زارع» فعال حوزه تالاب‌های ایران، برای کشور به وجود آمده. با ازدست‌رفتن تالاب‌ها و خشکی‌شان در سال‌های اخیر، راه برای بیابانی‌شدن کشور هموارتر شده است. «حقابه محیط‌زیستی اکثر تالاب‌ها سال‌هاست که پرداخت نشده و معنای این اتفاق، خشکی تالاب و ازبین‌رفتن حیات اطراف تالاب است. ما باید بدانیم خشک‌شدن هر میزان از تالاب، به‌معنای خشکی و بیابان‌شدن چندین‌برابری محدوده اطراف است.»
زارع که مسئول تشکل مردم‌نهاد «گروه محلى احیاکنندگان تالاب بین‌المللی کمجان» است، می‌گوید: با خشکی تالاب بختگان که ۸۰ هزار هکتار وسعتش بود، دو تا سه برابر وسعت تالاب را گردوغبار گرفت. «درباره خشکی تمام تالاب‌ها این اتفاق تکرار شده است. ما وقتی طشک را که حدود ۵۰ هزار هکتار است از دست دادیم، بیش‌از ۱۵۰ هزار هکتار از اراضی منطقه نابود شدند.»
او به شرق و غرب و جنوب کشور هم اشاره می‌کند؛ به خشکی هامون و دریاچه ارومیه که هرکدام‌شان با خشکی، سهم بیابانی‌شدن منطقه را افزایش دادند. «زمانی‌که تالاب‌ها و دریاچه‌های‌مان در یزد و کرمان خشک شدند، پیشروی بیابان تا استان فارس هم رسید. این اتفاقی است که برای کشور افتاده و ما هم در داخل با مشکل مدیریتی روبه‌روییم و هم در خارج مشکل دیپلماسی با کشورهای اطراف را داریم و نمی‌توانیم حقابه تالاب‌های‌مان را زنده کنیم.»
او می‌گوید بخشی از ماجرای خشکی را به تغییر اقلیم مربوط می‌دانند و این درحالی‌است‌که، تغییر اقلیم هم به‌خاطر رفتار اشتباه انسان با طبیعت بوده؛ «ما در کمربند خشک هستیم و بااینوجود برای حفظ و حراست از منابع آبی رفتار درستی نداشته‌ایم و منابع آبی چندصدساله را نابود کرده‌ایم و این کار بیابانی‌شدن کشور را تسریع کرده است و حالا می‌گوییم تغییر اقلیم مقصر این وضعیت است.»
زارع به تالاب‌های جنوبی کشور اشاره می‌کند. به شادگان و هورالعظیم که خشکیده‌اند و غبار ناشی از آن، چندین استان را درگیر کرده است. زمین بی‌رمق شده و بی‌آبی کمر خاک و آب را خشک کرده است. اتفاقی که حالا هر روز به‌شدت آن افزوده می‌شود. ما درحال‌حاضر، تالاب‌های‌مان را از دست داده‌ایم و زمین‌های خشک و بیابانی نتیجه این اتفاق شده؛ آنچه در آینده ممکن است سهمگین‌تر و سخت‌تر باشد./ پیام ما
