پرورش موز گلخانه‌ایی از صفر تا صد

اخبار سبز کشاورزی؛ در کشور ما ایران که دارای اقلیم و آب و هوای گوناگون است در حال حاضر تولید موز در مناطق جنوبی کشور مانند چابهار منبع درآمد مهمی برای اهالی آن منطقه محسوب می‌گردد.

بر اساس گزارش معاونت باغبانی وزارت جهاد کشاورزی در دو استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان به همراه جیرفت، سالانه ۱۲ هزار تن محصول تولید میشود ولی به دلیل عدم وجود شرایط مطلوب، میوه کمیت و کیفیت مناسبی ندارد.

در منطقه شمال ایران و سواحل دریای مازندران شش ماه اول سال برای کشت مطلوب است ولی برای شش ماه دوم با ایجاد پوشش ،پلاستیک کنترل دما نور و رطوبت در طول سال اول می توان با توجیه فنی و اقتصادی میوه تولید نمود.

تاریخچه پیدایش و گسترش جغرافیایی

موز با نام علمی Musa گیاهی است که قدمت آن به ۲۵۰۰ الی ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در کشورهای جنوب شرق آسیا، آمریکای مرکزی، آفریقا و هندوستان میرسد این میوه در حدود سال ۵۰۰ پس از میلاد از اندونزی به کشورهای شرق آسیا برده شد. سپس پرتغالی ها آن را به جنوب آسیا بردند.

در حال حاضر بیشترین ارقام موز صادراتی در کشورهای اکو آدور، کلمبیا، فیلیپین، پاناما ..... کشت میگردد. میزان تولید سالانه موز در جهان ۷۶۰ میلیون تن میباشد. از این میزان ۵۰ میلیون تن مربوط به موز خوراکی (Banana) و ۲۶ میلیون تن به موز پختنی (Plantain) مربوط میشود

مناطق عمده تولید موز در عرض ۲۰ درجه شمالی و جنوبی دو نیمکره میباشد ولی در عرضهای بالاتر از ۲۰ درجه که اقلیم های متفاوت و گوناگون از لحاظ بارندگی و دما (دارند در مساحتی اندک و با سیستم کشت متراکم تولید می‌شود

موز بیشترین سطح زیر کشت را در بین میوه جات به طور تجاری در مناطق گرم و مرطوب دنیا دارد. تاریخچه تولید موز در زیر پوشش پلاستیک در ایران سابقه تولید موز به صورت گلخانه ای در ایران به ۲۰ الی ۳۰ سال پیش برمی گردد که با تولید پاجوش و علاقه مندی گلخانه داران جهت کشت آن به صورت تفننی سطح کشت آن گسترش پیدا کرد.

ویژگی‌های گیاه شناسی

از لحاظ تاکسونومی نخستین طبقه بندی که بر روی موز انجام شد در سال ۱۷۸۳ توسط لینه بوده که موز را به دو گروه Musa Sapinatum و Musan Paradisi Ca تقسیم کرده که اولی همان موز خوراکی معمولی و دومی موز پختنی یا پلانتین می.باشد با پیشرفت علم رده بندی آخرین طبقه بندی ارقام بر اساس ژنوم تعداد آنها و این که از کدام زیرگروه هستند، صورت گرفته است.

تمامی موزهای فعلی از ترکیب دو گونه M.accuminata و M.balbisiana تشکیل شده اند و از لحاظ سطح پلوئیدی موز دارای ارقام دیپلوئید تریپلوئید و تتراپلوئید است که ترتیب تعداد کروموزم آنها به صورت زیر است:

دیپلوئید

۲۸=۲x=۲۲ (n=۱۱)

ارقام تجاری موز

تری پلوئید

تتر اپلوئید

۲۸=۳x=۳۳

۲=۴x=۴۴

زیرگروه گروس میشل Gros Michel مهمترین رقم این زیرگروه > Meelo: رقم گروس میشل میباشد؛ گیاهان قوی پابلند با باردهی زیاد رنگ جالب

میوه و میوه های استوانه ای بلند تا دهه ۱۹۵۰ مهم ترین رقم تجاری دنیا محسوب میگردید که در اثر حمله بیماریهای قارچی پاناما (نژاد یک تمامی مزارع از بین رفت و امروزه تنها در کشور اکو آدور کشت میگردد. زیرگروه کاوندیش (Covendish) در حال حاضر این زیرگروه از مهم ترین ارقام تجاری موز دنیا محسوب میگردد. گوناگونی ساقه کاذب، بین ارقام مختلف وجود دارد.

ارتفاع ۱/۸ تا ۲ متر برای کاوندیش پاکوتاه رقم مناسب برای کشت گلخانهای و ۴ الی ۵ متر برای رقم لاکتانا

می باشد. ارقام این زیرگروه حسب ارتفاع به چهار زیرگروه تقسیم میشوند -۱- کاوندیش پاکوتاه (Dwarf Cavendish)

-۲- کاوندیش غول آسا (Giant.C)

نوع ربوستا (Robusta)

۴- نوع لاکتانا (Lactana)

رقم کاوندیش پاکوتاه خیلی فراوان و پراکندگی آن زیاد و از لحاظ ارتفاع کوتاهترین موز میباشد که به صورت تجاری در منطقه نیمه گرمسیری استرالیا و .... پرورش مییابد به آب و هوای نیمه گرمسیری ،سازگار و دارای محصول بالا می،باشد ولی در مقابل بیماری فیزیولوژیکی موسوم به Chokth Root حساس است.

ویژگی های مورفولوژیکی این گیاه تفاوت قابل توجهی با دیگر گیاهان باغبانی دارد. موز گیاهی تک لپه علفی همیشه سبز، دائمی و منو کارپیک (Mono Carpic) است. یعنی هر پایه در طول عمر خود تنها یک بار گل داده و بعد از بین می رود.

پس از برداشت میوه قسمت هوایی گیاه از بین می‌رود ولی چون پاجوشهای جدید از قسمت پایین گیاه مادری جایگزین قسمت از بین رفته می گردد آن را دائمی می‌نامند.

سیستم ریشه موز دارای ریشهای گوشتی و فاقد ریشه اصلی بوده، ریشه آن به صورت نابه جا میباشد ریشه‌های اولیه در ۳ الی ۴ گروه از سطح استوانه مرکزی ریزوم منشأ می گیرند و ۵ الی ۸ میلی متر قطر دارند. در شروع رشد پلاست سفید رنگ و در اواخر به رنگ قهوه ای تبدیل می.شود تعداد آنها ۲۰۰ الی ۵۰۰ و در برخی مواقع هزار عدد میباشد و

از آنها ریشه های دوم و سوم (ثانویه و ثالثیه) توسعه می یابد. پتانسیل جذب گیاه به طور موثر بستگی مستقیم به تعداد ریشه های اولیه و قوی و گسترش آن در خاک دارد پراکندگی افقی و عمودی ریشه بستگی به نوع خاک و تراکم زهکش آن دارد. ریشه اولیه موز بسته به نوع خاک تا ۵ متر رشد میکند ولی میانگین رشد آن به طور معمول ۱ الی ۲ متر میباشد. حدود ۸۵ درصد حجم ریشه در ۳۰ سانتی متری فوقانی زمین قرار دارد.

سیستم ساقه

ساقه اصلی موز، قسمتی از گیاه است که تماماً در زیر خاک قرار دارد (در واقع به عنوان ریزوم گوشتی شناخته میشوند). قطر آن در حدود ۳۰ سانتی متر است و قسمت اصلی ذخیره نشاسته است. قسمت هوایی که در بالای خاک قرار دارد ساقه کاذب نام دارد که متشکل از مریستم مرکزی و برگی به هم پیچیده میباشد و ارتفاع آن از ۲/۳۰ متر تا ۴ متر در ارقام گوناگون متفاوت است.

سیستم برگ

برگ بزرگ و پهن، ابتدا به صورت شمشیری نازک می باشد. با رشد ساقه کاذب برگهای تولید شده از حالت شمشیری به حالت پهن تبدیل می.شود معمولاً آخرین برگ قبل از گلدهی از همه برگهای قبلی بزرگ تر و پهن تر میباشد و تنها منبع کربن گیاه می باشد. برگ ها بعد از حدود ۶ ماه به اندازه کامل خود میرسند ۹۵ درصد وزن برگ و ساقه کاذب را ساقه تشکیل میدهد با این حال وزن خوشه های تا ۵۰ کیلوگرم را میتواند تحمل کند.

اندازه برگ با توجه به شرایط آب و هوایی و نوع گیاه متفاوت است. طول دمبرگ در حدود ۳۰ الی ۹۰ سانتی متر طول پهنک ۱/۵ الی ۲/۸ و عرض پهنک از ۰۷ تا ۱ متر میباشد عمر آنها در برگهای کوچک ۵۰ روز و در برگهای بزرگ قبل از گل دهی به ۱۵۰ روز می رسد و در مناطق گرمسیری میتواند ۲۸۰ روز زنده بماند. تعداد برگهای هر بوته تا گل دهی از ۳۵ تا ۴۵ عدد متغیر است.

گل آذین

گل آذین در موز احتمالاً وابسته به فتوپریود (طول روز) و یا دما نمی باشد؛ زیرا در همه ماهها با توجه به نوسان شدید دما یا فتوپریود در مناطق گرمسیری باز هم موز گل میدهد به تعداد برگ هم بستگی ندارد؛ زیرا از ۲۵ برگ تا ۵۰ ،برگ گل آذین ظاهر میشود.

در یک خوشه ابتدا گلهای ماده بعد گلهای هرمافرودیت و در انتهای خوشه گلهای نر قرار دارند. از این سه تیپ، تنها گل ماده تبدیل به میوه شده و بقیه نمو نمی یابند. هر گروه دارای دو ردیف گل می باشد که دست (Hand) نامیده میشوند و هر میوه را انگشت (Finger) گویند. تعداد دست از ۵ تا ۱۶ و تعداد میوه از ۱۰ تا ۳۰ عدد متغیر است به همین علت وزن خوشه در گروه کاوندیش ۱۵ الی ۷۰ کیلوگرم است.

میوه

میوه موز از نوع سته میباشد که دارای سه بخش برون بر میان بر و دورن بر میباشد و میان بر و درون بر قسمت خوردنی آن را تشکیل می دهند میوه به صورت پارتنو کارپیک دخترزایی بکرزایی؛ یعنی رشد میوه بدون عمل لقاح تشکیل میگردد در مناطق گرمسیری مدت بلوغ ۸۵ الی ۱۱۰ و در مناطق نیمه گرمسیری ۲۱۰ روز طول می‌کشد.

در زمان برداشت محصول خوشه ۷۵ درصد میوه خود را دارد. طول و وزن موز در ارقام گوناگون متفاوت است. طول موز از ۴۰ سانتی متر با وزن ۵۰۰ گرم در رقم (plintianhornplantian AAB) تا طول ۶ الی ۱۰ سانتی متر در Sucrier (AA) متغیر است. طول و وزن رقم کاوندیش حد واسط این دو میباشد

شرایط محیطی مورد نیاز برای پرورش موز

آب و هوا و مشکلات آن

در مناطق گرمسیری موز کاری در عرضهای ۲۰ درجه شمالی و جنوبی در شرایط آب و هوایی با نوسانات دمایی کم بین شب و روز در تابستان و زمستان میباشد ولی در مناطق نیمه گرمسیری در عرض های ۲۰ درجه تا ۳۰ درجه شمالی و جنوبی به علت نوسانات دمایی روز و شب در تابستان و زمستان و بارندگی با پراگندگی زیاد، در رشد و نمو میوه تاثیر دارند که با زیر پوشش قرار دادن و پرورش زیر تونل پلاستیک این مشکل حل خواهد شد. میانگین دما برای رشد و نمو موز دمای اپتیمم برای رشد و نمو موز دمای ۲۷ درجه سانتی گراد برای الی ۱۶ درجه رشد گیاه و ظهور برگ نمو) میباشد. ۲۷ درجه سانتی گراد ظهور برگ دمای ۲۲ درجه برای رشد گیاه و گل دهی و در پایین تر از ۱۴ بهترین میانگین در شبانه روز میباشد.

نیاز آبی

پایین ترین درجه رطوبت نسبی جهت پرورش موز رطوبت ۴۵ درصد است. هر چه رطوبت بیشتر باشد میزان محصول بیشتر است. رطوبت بالا موجب می شود دفعات و میزان آبیاری کم شود. در مجموع آب آبیاری باید دارای املاح کم و مطلوب باشد چون بالا بودن املاح سبب سوزش برگها و خوشه شده و از سال دوم به تدریج تعداد دسته ها در هر خوشه کاهش مییابد و اندازه میوه ها کوچک شده و در نتیجه کاهش زیاد محصول میگردد.

خاک

بهترین خاک خاک عمیق و لمونی حاصل خیز، حاوی مواد آلی فاقد تراکم، رس و اسیدیته و قلیائیت زیاد با ۵/۸ =PH الی ۶/۵ و زهکش مناسب است.

ترکیب خاک بستر کشت موز در زیر پوشش پلاستیک یک سوم خاک زراعی + یک سوم کود دامی پوسیده + یک سوم خاکبرگ پوسیده میباشد

روش ازدیاد

روش ازدیاد موز به وسیله کشت پاجوش حاصله از گیاه مادری و کشت نهال حاصله از بافت گیاه مادری میباشد

مشخصات یک پاجوش مناسب جهت کشت

۱ از رقم مناسب از نظر رشد و تولید میوه و ارتفاع مشخص، جهت

پرورش در تونل پلاستیک برخوردار باشد.

۲- دارای وزنی بین ۱/۵ تا ۲ کیلوگرم و برگ شمشیری نوک تیز باشد و دارای ارتفاع حداکثر یک متر و از سن آن حداکثر ۳ ماه گذشته باشد.

تفاوت بین پاجوش برگ شمشیری و برگ پهن در این است که دوره رشد و بلوغ در برگ شمشیری کوتاه تر از برگ پهن میباشد. به طور متوسط از هر گیاه مادری میتوان ۱۰ پاجوش به دست آورد > Meelo: نهال حاصل از کشت بافت نهال مرغوب حاصل از کشت بافت دارای مشخصات زیر است

- ارتفاع ۵۰ سانتی متر

- سه ماه از سن آن گذشته باشد

- در موقع کشت باید حدود ۱۰ برگ داشته باشد.

-مقایسه بین نهال حاصل از پاجوش و یا کشت بافت

- در کشت بافت عاری از نماند و بیماری میباشد.

سرعت ازدیاد در کشت بافت فوق العاده است.

- نیاز به کندن پاجوش از مزرعه ندارد و این هزینه کارگر را کم میکند

- عدم وقفه در ادامه رشد

- استقرار ۱۰۰ درصد نهال کشت

بافتی که دیگر نیاز به واکاری ندارد -۶- از لحاظ رشد نهال کشت بافتی دارای ۱۰ برگ، ولی پاجوش صفر است.

نهال کشت بافتی دارای موتاسیون بالاست و اکثراً این موتاسیون در جهت منفی میباشد مانند پاجوش زیاد خوشه های ناجور، پابلند، کوددهی، مهم ترین کاتیون مورد نیاز در خاکهای باغات موز منیزیم، پتاسیم و فسفر است. گاهی ممکن است کمبود روی و بر مشاهده گردد موز به پتاس زیادی نیاز دارد. مقدار زیادی از این عنصر توسط گیاه از خاک جذب می‌شود پتاسیم باید در توازن با سایر کاتیونها باشد تا به راحتی جذب گیاه شود.

یک بوته بالغ موز در طول دوره رویش خود به حدود ۲۲۱ گرم ازت ۵۲۰ گرم فسفر و ۹۸۱ گرم پتاس نیاز دارد ولی به طور کلی بهترین توجیه کودی ۱۰۰ الی ۲۰۰ گرم ازت ۴۰ الی ۷۰ گرم فسفر و ۲۰۰ الی ۳۰۰ گرم پتاس همراه با محلول پاشی کود میکرو است.

هرس

هرس در اندامهای گوناگون گیاه به طور متناوب صورت میگیرد که مجموعی از هرس فرم و میوه دهی و مدیریت بهره برداری میباشد. اولین هرس در موز حذف پاجوشها .است مزیت این کار قوی شدن پایه مادری است و موجب تولید میوه خوب و جلوگیری از انبوه شدن می گردد. سیاست حذف پاجوش بر اساس زمان برداشت میوه است.

در ۶ ماه اول که هنوز گلی ظاهر نشده پاجوش نباید رشد کند و باید حذف شود هرسهای بعدی حذف برگهای زرد و پاره پاره و نیز حذف گلهای عقیم و نر نیز حذف بقایای گل شامل نهنج و کلاله حدود ۸ الی ۱۲ روز بعد از ظهور گل است.

برداشت و بسته بندی بهترین زمان برداشت موز جهت ارسال به نقاط نزدیک زمانی است که ۹۰ درصد و نقاط دور وقتی است که میوه ۷۵ درصد بلوغ یافته باشد. قطر میوه در زمان برداشت نبایستی کمتر از ۳۱ میلی متر باشد. پس از برداشت میوه نباید در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار گیرد و باید بلافاصله به اتاق بسته بندی فرستاده شود. نخست خنک کردن اولیه با آب ۱۴ درجه سانتی گراد انجام و پس از آن خوشه آویز و دسته ها را جدا می کنند.

پس از آن دسته ها را در داخل آب زلال و تمیز شستشو داده تا خاک و اسپور قارچ جدا شود، سپس در جایی قرار می دهند تا میوه خشک شود. دسته های جدا با ۴ الی ۸ میوه واقع شده، بلافاصله در یک تانکر آب را به مدت ۱۵ الی ۲۰ دقیقه قرار داده و پس از خشک شدن تمامی میوه را در یک تانکر دیگر حاوی محلول تیا بندازول یا قارچ کش دیگر قرار داده و بسته به نوع قارچ کش ۵ الی ۱۰ دقیقه مانده و بعد خارج شده، درجه بندی میشود و میوههایی که کمتر از ۲۰ سانتی متر طول دارند حذف می‌شود.

رسیدن مصنوعی موز به وسیله گاز اتیلن

به طور کلی در شرایط طبیعی میوه پس از مدتی رسیده، ولی رنگ زرد براق را ندارد و رنگ آن زرد کدر میباشد برای به دست آوردن بافت و گوشت نرم با مزه خوب و رنگ پوست ،براق، میوه موز را بایستی به طور مصنوعی رساند که با تزریق گاز اتیلن در اتاق بسته بندی انجام می‌شود.

اتیلن با غلظت ۱۰۰ پی پی ام (ppm) در هر متر مکعب را وقتی که دمای اتاق به ۱۶ الی ۱۸ درجه سانتیگراد با رطوبت نسبی ۹۵ درصد رسید تزریق کرد و تمامی درها را ۲۴ ساعت بسته و پس از آن هوای تازه جایگزین نمود. در دمای ۲۵ درجه سانتی گراد که سبب سرمازدگی می‌شود پوست به رنگ زرد خاکستری در اثر بی رنگ شدن لاتکس در می‌آید.