خارشتر و تغذیه دام

اخبار سبز کشاورزی؛ خارشتر به‌دلیل وجود ریشه‌های بلند و قوی و مقاومت در برابر خشکی و شوری خاک و به‌دلیل نوع استفاده‌هایی که در مباحث گیاهان دارویی و علوفه‌ای و کاربردهای اکولوژیکی مانند تثبیت خاک، مقابله با بیابان‌زایی و فرسایش بادی، تثبیت نیتروژن، آبخیزداری و ... دارد، حائز اهمیت است. با توجه به شرایط و مشکلات اقلیمی و به‌خصوص کم‌آبی کشورمان، خارشتر می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای قرارگیری در الگوی کشت باشد.

این گیاه برای تغذیه دام‌ها علوفه‌ای بسیار با ارزش است که حتی می‌توان آن را از بسیاری جهات با طلای سبز یا یونجه نیز مقایسه کرد؛ اگرچه تمام خصوصیات یونجه را ندارد، اما از نظر مصرف آب و سازگاری با شرایط اقلیمی، قطعا در رتبه بهتری نسبت به آن قرار می‌گیرد.

در گفت‌وگو با سه تن از کارشناسان و پژوهشگران، کشت خارشتر و ترویج استفاده از این گیاه را مورد بررسی قرار داده‌ایم:

گیاهی مقاوم اما با ظرافت‌‎های خاص

مهندس علی‌اصغر حَجّی، که در قالب یک شرکت دانش‌بنیان، در مورد گیاه خارشتر کارهای تحقیقاتی و عملیاتی انجام داده است، می‌گوید: دو سه سال است که در مورد خارشتر کار کرده و برای شکستن خواب بذر و تامین بذر مورد نیاز کشاورزان اقداماتی انجام داده‌ایم.

در این مسیر، سعی کرده‎ایم مسائل مربوط به خارشتر را به‌ترتیب و تا مرحله فرآوری علوفه برای مصرف دام حل کنیم و علوفه آن را به‌صورت پلیت، بلوک، سیلاژ و ... تهیه و به مصارف دام‌ها رسانده و نتایج آن را مورد بررسی قرار دهیم.

وی می‎گوید: مسائل مربوط به خارشتر بسیار است و نیاز به کارگاه‌های آموزشی برای چگونگی استفاده از این گیاه وجود دارد تا بتوان مطالب آن را برای بهره‎برداران و علاقه‌مندان توضیح داد. اما مهم‌ترین مسئله‌ای که برای توسعه آن باید در نظر داشت این‌که کشت آن بسیار حساس و پیچیده است و به دلیل خواب بذر، این گیاه را نمی‌توان به‌راحتی مانند گیاهان دیگر کشت کرد.

شکستن خواب بذر و کشت این گیاه نکات خاص خودش را دارد؛ چرا که در حالت عادی اگر بذر این گیاه را در زمین بپاشید ممکن است چند سال بعد و آن هم نه‌چندان یکنواخت سبز شود. بنابراین باید با روش‌هایی خواب بذر را شکست. همچنین باید با چگونگی زراعت و استفاده از آن آشنایی داشت.

پیش از این کشاورزان به چشم علف هرز به آن نگاه می‌کردند و در مزارع، خارشتر را آتش می‌زدند، اما در حال‌حاضر دیگر این مسئله حل و هرکس به هر مقدار خارشتر جمع‌آوری کند، برای آن مشتری وجود خواهد داشت.

به سمت مراتع نمی‌رویم

وی در پاسخ به این سئوال که برداشت خارشتر از مراتع ممکن است به آنها آسیب وارد کند، گفت: برای تهیه خارشتر به هیچ عنوان به سمت مراتع نمی‌رویم بلکه همین خارشتری که در اراضی کشاورزی می‌روید را جمع‌آوری می‌کنیم.

در اراضی کشاورزی که آیش دارند، خارشتر رشد کرده و کشاورزان آن را جمع‌آوری و استفاده می‌کنند.

حَجّی در ادامه می‌گوید: کشاورزان حتی می‌توانند خارشتر را به‌صورت مخلوط با دیگر گیاهان مانند ارزن کشت نمایند. به این صورت که خواب بذر را شکسته و در اختیار کشاورزان قرار می‌دهیم تا خارشتر را همراه با ارزن کشت کنند. محصول ارزن رشد طبیعی خودش را دارد و بعد از برداشت ارزن و در زمانی که از زمین هیچ استفاده‌ای نمی‌شود، خارشتر شروع به رشد می‌کند.

علاوه‌بر ارزن با بعضی دیگر از گیاهان مقاوم به خشکی که در منطقه رواج دارند نیز می‌توان خارشتر را کشت کرد.

در این روش علاوه‌بر استفاده از زمین و کسب درآمد بیشتر، افزایش حاصلخیزی زمین نیز اتفاق می‌افتد؛ به‌دلیل اینکه خارشتر از خانواده لگومینه است و توانایی تثبیت نیتروژن را نیز دارد.

در شهرستان شاهرود نزدیک به 5 هزار هکتار زمین خارشتر زار در مزارع کشاورزی داریم که نیازی به کشت هم ندارند. اگر کسانی هم اصرار به کشت داشته باشند، بذر مناسب را برای آنها تامین می‌کنیم.

میزان عملکرد

وی در ادامه عنوان کرد: عملکرد خارشتر در زمین‌های آیش داده شده تا 8 تن در هکتار نیز می‌رسد اما میانگین عملکرد آن 3-2/5 تن در هکتار است.

متاسفانه بین مدیران و کشاورزان ما، علوفه را فقط به یونجه و مانند آن می‌شناسند در صورتی‌ که باید وضعیت آبی کشور را در نظر داشت، چرا که این علوفه‌ها آب‌بری بالایی دارند، در حالی‌که خارشتر می‌تواند یکی از بهترین گزینه‌ها در این خصوص باشد.

پرورش زنبورعسل

وی می‌گوید: ‌از طرفی، در آن دسته از اراضی که خارشتر وجود داشته باشد، امکان استفاده از گل‌های آن برای تولید عسل و استقرار زنبورستان‌ها نیز فراهم می‌شود که می‌توان از این فاکتور ارزشمند استفاده و محصول عسل بسیار مطلوبی تولید کرد.

همچنین بحث مصارف دارویی و تولید ترانگبین(ترنجبین) و ... را هم در نظر داشته باشید.

در عصاره ریشه خارشتر موادی وجود دارد که برای تقویت سیستم ایمنی بدن کم‌نظیر است.

غافل از به‌نژادی

حَجّی در ادامه می‌گوید: خارشتری که در ایران وجود دارد، عمدتا از واریته Alhagi maurum است

اما اکوتیپ‌های آن ممکن است تفاوت داشته باشند و متاسفانه در مورد واریته‌های خارشتر در ایران کار چندانی صورت نگرفته است. هنوز لازم است که برای شناخت این گیاه کارهای پژوهشی و مطالعاتی ازقبیل: به‌نژادی، شکستن خواب بذر، رقم‌های مناسب کشت (مثلا ارقامی که برگ بیشتر داشته باشند) و مسائل این چنینی صورت گیرد.

وی گفت:‌ خوشبختانه شرایط کشورمان، فرصت‌هایی از این قبیل در اختیار ما قرار می‌دهد که اگر از آنها به‌درستی استفاده کنیم، موضوعی به‌نام خشکسالی و کم‌آبی بی‌معنا خواهند شد.

لازم است که ما متناسب با اقلیم کشورمان برای کشاورزی برنامه‌ریزی کنیم. مثلا همین خارشتر در قدیم به شکل گسترده‌ای مورد استفاده دامداران قرار می‌گرفت، اما در دهه‌های اخیر به‌دلیل گسترش استفاده اشتباه از علوفه‌های آب‌بر مانند یونجه در تمام مناطق کشور، به مرور خارشتر به فراموشی سپرده شده است.

در این منطقه حتی بعضی از کشاورزان بذر خارشتر را همزمان با گندم کشت کرده‌اند و بعد از برداشت گندم، مقدار بسیار زیادی علوفه خارشتر نیز تولید شده است.

حَجّی افزود: این گیاه برای تغذیه شتر، گوسفند، بز، گاوشیری و شترمرغ مناسب است و حتی تا 5درصد جیره طیور نیز می‌توان از آن استفاده کرد. نباید فکر کنیم که این گیاه ویژه ایران است، بلکه به‌صورت صنعتی و وسیع در برخی کشورها مانند روسیه، ازبکستان، ترکمنستان و ... نیز کشت و برداشت می‌شود.

ارزش بالای تغذیه‌ای خارشتر

مهندس اسماعیل قُلیان، معاون تولیدات دامی جهادکشاورزی شاهرود که مطالعات پژوهشی در مورد گیاه خارشتر انجام داده نیز در گفت‎وگو با خبرنگار ما گفت: ارزش تغذیه‌ای علوفه‌ خارشتر بسیار مناسب است. با استفاده از علوفه خارشتر 234 بره‌گوسفند و نیز در دوره‌های بعدی تعداد زیادی شتر و بز را پروار کرده‌ایم و نتایج بسیار قابل قبولی به‌دست داده است.

وی می‌گوید: پروتئین علوفه خارشتر در کف آخور از 9درصد بالاتر است. یعنی تقریبا هم‌سطح با جو است(جو 11-10درصد پروتئین دارد) که در این میان مقدار افت پروتئین در هنگام برداشت تا رسیدن به آخور را هم باید در نظر داشت.

تبدیل تهدید به فرصت

قُلیان می‎گوید: توجه و حساسیت ما به سمت خارشتر از زمانی شروع شد که در چند سال گذشته این گیاه تبدیل به یکی از علف‌های هرز مزارع کشاورزی شده بود و کشاورزان آن را از مزرعه جمع‌آوری و آتش می‌زدند، اما ما توانستیم این تهدید را تبدیل به فرصت کنیم و شروع به خرید این محصول از کشاورزان و استفاده از آن برای تغذیه دام‌ها نمودیم که نتایج بسیار رضایت‌بخشی حاصل شد.

از زمانی که به لطف صنعتگران، فیدرمیکسر‌ها وارد دامداری‌ها گردید، مصرف خارشتر بیشتر شده و برای دام‌های مختلفی ازجمله شتر، بز، گوسفند، گاو، گاومیش و حتی جیره طیور، شترمرغ و ... استفاده می‌شود.

وی توضیح داد: این گیاه برای شتر و بز با قابلیت 100درصد سهم علوفه، برای میش و گاو تا 40درصد سهم علوفه می‌تواند استفاده ‌شود، اما برای دام‌های دیگر به غیر از شتر باید آن را به‌صورت خرد شده استفاده کرد.

ضرورت پژوهش و تحقیق گسترده روی خارشتر

دکتر فرشاد قوشچی، پژوهشگر و استاد دانشگاه نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما می‌گوید: با توجه به شرایط آب‌وهوایی ایران و خشکسالی‌های اخیر و از طرف دیگر نیاز کشور به تامین علوفه و خوراک دام و اصولا جایگزین کردن گیاهانی با دامنه وسیعی از کاربردهای مصرفی، نظیر داشتن ویژگی‌های علوفه‌ای، دارویی و درمانی، ضرورت پژوهش و تحقیق در رابطه با خارشتر که یکی از گیاهان بسیار مقاوم به تنش و دارای ارزش مصرفی بالا است، به روشنی آشکار می‌شود.

وی گفت: متاسفانه تاکنون در رابطه با این گیاه مورد بی‌توجهی در ایران و حتی جهان قرار گرفته؛ و تحقیقات زراعی و اکولوژیکی بسیار اندکی صورت گرفته است. به‌طوری‌ که بسیاری از زوایای کشت و کار این گیاه، خصوصیات مورفو فیزیولوژیکی و عملکرد کمیت و کیفیت آن به‌خوبی مشخص نیست.

از این نظر با توجه به اهتمام متخصصان و دانشمندان کشاورزی به گیاهانی که در شرایط تنش‌های محیطی نظیر خشکی، گرما و شوری، قادر به رشد و نمو مناسب هستند، اهمیت پژوهش گسترده روی خارشتر بیش از پیش نمایان می‌شود.

قوشچی افزود:‌ از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین اولویت‌های تحقیقاتی که باید در رابطه با زراعت خارشتر مورد نظر قرار گیرد، مسئله جوانه‌زنی و خواب بذر این گیاه است که شاید عمده‌ترین مانع در راه توسعه کشت زراعی آن باشد. بنابراین از اولویت‌های مهم برای به‌زراعی و به‌نژادی خارشتر، پژوهش روی خصوصیات فیزیولوژیکی و اکولوژیکی بذر خارشتر است که باید در نظر قرار گیرد.

اعظم لگزیان