بیماری‌های مخرب مرکبات

اخبار سبز کشاورزی؛ سالانه چهار تا پنج میلیون تن (حدود چهار درصد کل محصولات کشاورزی) مرکبات تولید و تقریبا پنج درصد آن صادر می‌شود. براین اساس، مطالعه این مقاله توصیه می‌گردد.

استان مازندران 50درصد از این مساحت و پس از آن استان‌های کرمان، فارس و گیلان بقیه باغ‌ها را در اختیار دارند. متناسب با چنین وسعتی، باغ‌های مرکبات درگیر انواع آفت و بیماری هستند که باغداران ناچار از مقابله با این عوامل مضر هستند.

در تابستان میلیون‌ها درخت مرکبات، از شمال تا جنوب کشور زیربار میوه‌های سبز و نارس قرار دارند و در اواخر تابستان اولین میوه‌های آن‌ها، در زمان نارس‌بودن، رنگ‌آمیزی شده با مواد شیمیایی وارد بازار مصرف می‌شوند.

اما نکته مهم حفظ همین میوه‌های نارس از آسیب آفات و بیماری‌ها است. بیماری‌هایی که گاه وارداتی بوده و به ناگاه باغداران را از هستی ساقط می‌کنند، بنابراین مواظبت دائمی از درخت‌های مرکبات و زیر نظر داشتن آن‌ها برای نداشتن آلودگی به آفات و یا بیماری‌ها، یک ضرورت است.

به‌طور کلی بیماری‌های مرکبات به سه گروه تقسیم‌بندی می‌شوند که پس از شناسایی باید با روش‌های خاص آن بیماری‌ها اقدام به مبارزه کرد. به دلیل آن که عده‌ای از کشاورزان، فقط باغدار بوده و زندگی آنها به حفظ حیات درخت‌ها وابسته است؛ مراقبت از این سرمایه طولانی‌مدت، یک اجبار است.

بیماری‌های مرکبات شامل سه گروه هستند: باکتریایی، ویروسی و قارچی.

از آن جایی که شمار بیماری‌های قارچی بیش از سایرین است؛ ابتدا به این عوامل بیماری‌زا می‌پردازیم و از پایین‌ترین بخش درخت شروع می‌کنیم.

گموز مرکبات (انگومک)

پوسیدگی در ناحیه طوقه و گاه ریشه مرکبات ناشی از فعالیت قارچ فیتوفتورا بوده و انتشاری جهانی دارد. دلیل اصلی آن وجود رطوبت زیاد در ناحیه طوقه، نرم شدن بافت‌ها و ورود این قارچ به آوندهای درخت است، ترشح صمغ، ترک برداشتن پوسته ساقه و قهوه‌ای شدن این قسمت‌ها از علائم بیماری است. خشک شدن سرشاخه‌ها یکی دیگر از علائم است.

کنترل بیماری:

• ساده‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش، جلوگیری از تجمع آب در اطراف طوقه و خشک نگه‌داشتن آن است، چرا که اساساً مرطوب بودن آن محل ضرورت ندارد.

• استفاده از پایه‌های مقاوم به گموز که معمولا درختان نارنج دارای این ویژگی‌ هستند.

• در صورت پیوند نهال‌ها، محل پیوند باید حداقل 30 سانتی‌متر بالاتر از سطح خاک و طوقه باشد.

• قارچ‌کش‌های سیستمیک ازقبیل: متالاکسیل و آلیت می‌توانند این بیماری را کنترل کنند.

آنتراکنوز

در بسیاری از باغ‌های مرکبات، خشک شدن سرشاخه‌ها دیده می‌شود که عامل آن یک قارچ است. قارچ مذکور معمولا به درخت‌های ضعیف آسیب می‌رساند.

بنابراین تقویت درخت‌ها و آبیاری کافی و منظم می‌تواند از فعالیت این قارچ، مقداری ممانعت به‌عمل آورد.

علائم بیماری با زرد و خشک شدن برگ‌های سرشاخه‌ها و ریزش آن‌ها بروز می‌کند. ظهور شیارهای کم عمق روی پوست سرشاخه‌ها مانع از حرکت مواد در آوندها شده و قسمت‌های فوقانی به‌تدریج خشک می‌شوند. میوه‌های فوقانی نیز تحت‌تاثیر این قارچ قرار گرفته و زخم‌های چوب‌پنبه‌ای شکل روی آن‌ها ظاهر و به‌تدریج خشکیده می‌شوند.

کنترل بیماری:

همان طور که گفته شد، این بیماری به درخت‌های ضعیف آسیب می‌رساند، بنابراین تقویت گیاه و آب‌رسانی منظم از ایجاد تنش در گیاه جلوگیری کرده و مانع از فعالیت قارچ می‌شود.

• قطع کردن شاخه‌های خشک فوقانی و سوزاندن یا دفن آن‌ها، همچنین مبارزه با آفات و علف‌های هرز اهمیت دارد که می‌توانند نقش انتقال‌دهنده واسط را داشته باشند.

• جلوگیری از صدمات مکانیکی و ایجاد زخم بر اندام‌های گیاه که می‌توانند مجرایی برای ورود قارچ‌ها باشند. در صورت اجرای هرس باید محل بریدگی با مواد لازم ضدعفونی شود.

• سموم مسی و هرگونه ترکیباتی از این نوع، می‌تواند به کنترل بیماری کمک نماید.

پوسیدگی سیاه مرکبات

عامل این بیماری، قارچ آلترناریا Alternarialterna است که در مناطق دارای رطوبت بالا فعال می‌شود. اسپورهای قارچ توسط باد و باران مشابه آنچه هم اکنون در شمال ایران وجود دارد، خیلی سریع به اطراف پراکنده شده و آلودگی ایجاد می‌کنند.

علائم بیماری به صورت پوسیدگی سیاه رنگ روی برگ و سپس میوه‌ها در اوایل دوره رشد (به اندازه فندق) و یا در هنگام برداشت دیده می‌شوند.

علائم در برگ‌ها به شکل لکه‌های قهوه‌ای با حاشیه‌ای زرد رنگ است. این لکه‌ها به‌تدریج پوسیده شده و حالت نکروتیک پیدا می‌کنند.

علائم در میوه‌ها نیز به شکل لکه‌های گرد و کوچک و سیاه‌رنگ است. چنانچه میوه‌ها نزدیک به زمان برداشت آلوده شوند، این سیاهی در درون میوه نیز دیده می‌شود.

کنترل بیماری:

• برای کنترل این بیماری باید از ارقام مقاوم کشت نمود.

استفاده بیش از اندازه از کودهای ازته موجب نازک شدن برگ‌ها شده و امکان عبور اسپور قارچ را به وجود می‌آورد. به‌جای آن می‌توان از کودهای پتاسه استفاده کرد که باعث مقاوم‌شدن برگ و میوه‌ می‌شود.

• در صورت بارندگی‌های تابستانی باید اقدام به سمپاشی با سمومی نظیر(رورال تی اس) نمود و تمام درخت‌ها را به‌طور کامل سمپاشی کرد.

بلاست مرکبات

بلاست مرکبات یک بیماری جهانی در باغ‌های مرکبات است و درخت‌های پرتقال و گریپ‌فروت حساسیت بیشتری به این بیماری دارند.

علائم بیماری به صورت لکه‌های بیضی‌شکل و آب‌سوخته روی دم‌برگ است که به‌تدریج به سمت محل اتصال برگ به ساقه و دم‌برگ میانی، گسترش می‌یابد. با قطع آوندهای آبکش، برگ‌ها چروکیده و قهوه‌ای شده و می‌ریزند.

این علائم روی میوه به شکل لکه‌های گرد و فرورفته به رنگ قهوه‌ای روشن است. این لکه‌ها به‌تدریج سیاه شده و به عمق میوه نفوذ می‌کنند، همین فساد موجب ورود سایر عوامل بیماری‌زا مانند قارچ‌ و باکتری‌ شده و میوه از بین می‌رود.

این باکتری روی برگ‌هایی که مدت زمان زیادی در شرایط مرطوب قرار داشته‌اند؛ به سادگی ایجاد بیماری می‌نماید. درخت‌های جوان نسبت به بیماری حساسیت بیشتری دارند که در حرارت‌های بین 10 تا 20 درجه بسیار فعال است.

کنترل بیماری:

• هرس شاخه‌های خشک در بهار و حذف کامل آن‌ها از باغ؛

• سم‌پاشی درخت‌ها با بردوفیکس، قبل از شروع بارندگی‌های پاییزی؛ به نسبت 10 در هزار؛

• سمپاشی با بردوفیکس، پس از هرس زمستانی؛ به نسبت 10 در هزار؛

• سمپاشی با بردوفیکس پس از ریزش گلبرگ‌ها و زمان تشکیل میوه؛ به نسبت 5 در هزار؛

• استفاده نکردن زیاد از کودهای شیمیایی که موجب ظریف شدن برگ‌ها می‌شوند

بیماری‌های باکتریایی

شانکر باکتریایی مرکبات یا(Citrus Canker) قادر به آلوده کردن تمام اندام‌های هوایی گیاه یعنی برگ، میوه و شاخه‌ است که باعث ریزش برگ و میوه‌ نارس می‌شود. تقریباً تمام گیاهان خانواده مرکبات به این بیماری آلوده می‌شوند.

معمولاً درختان ضعیف که دچار تنش‌های بدی تغذیه، هجوم حشرات یا خشکی و کم آبی قرار می‌گیرند، آماده ابتلا به این بیماری هستند. علائم بیماری به شکل لکه‌های زرد تا قهوه‌ای روی برگ، ساقه و میوه است.

یکی از علائم ویژه این بیماری، حاشیه آغشته به آب در لکه‌ها است که در نور آفتاب به خوبی قابل تشخیص است. ضایعاتی که مدت زمانی از آن‌ها سپری شده، حالت چوب‌پنبه دارند که درنهایت به مرگ گیاه منتهی می‌شود.

انتشار بیماری توسط باد و باران رخ می‌دهد و باکتری‌ پس از قرارگرفتن روی اندام‌های گیاه از راه روزنه‌ها وارد می‌شوند. استفاده از ابزار آلوده برای هرس یا بریدن شاخه، می‌تواند موجب انتقال بیماری شود.

کنترل بیماری:

تقریباً هیچ زمانی برای این بیماری وجود ندارد و پیشگیری و مراقبت، گزینه‌های مناسبی برای جلوگیری از انتشار آن است. راهکارهای مناسب به صورت حذف درختان آلوده، هرس درخت‌ها در هنگام خشک بودن هوا و سوزاندن بقایای آلوده، ضدعفونی ابزار باغبانی در زمان آلوده شدن در هنگام کار با درخت‌های بیمار، استفاده از ترکیبات دارای مس(اکسی کلرورمس) قبل از ایجاد شانکر و سمپاشی کامل درخت‌ها، و کنترل آفات که قادر به انتقال باکتری به سایر درخت‌ها هستند.

جاروک جادوگر

اخیراً و به دلیل ورود این بیماری به مناطق جنوبی کشور و نابود کردن درخت‌های لیموترش و لیمو، اهمیت زیادی پیدا کرده است. در حال‌حاضر هیچ درمان خاصی برای آن وجود ندارد و بیشتر به سمپاشی علیه حشرات مکنده نظیر شته، زنجره‌ها و ... و ریشه‌کن کردن درخت‌های آلوده، راهی برای کنترل این بیماری است.

بیماری‌های ویروسی مرکبات

عوامل ویروسی مختلفی روی مرکبات وجود دارند، اما بی‌اثر یا کم‌اثر بودن این بیماری‌ها و خسارت‌های اقتصادی اندک، مانع از مبارزه با آن‌ها می‌شود. در میان عوامل بیماری‌زا و ویروسی مرکبات، مهم‌ترین مورد ویروس‌ تریستیزایا Citrus Tristeza Virus است که به‌طور خلاصه CTV نامیده می‌شود.

این ویروس یکی از مضرترین عوامل بیماری‌زا در مرکبات سرتاسر جهان است. بیماری توسط نهال‌های نارنگی آنشو از ژاپن وارد ایران شد که پس از گذشت چند دهه و به دلیل وجود شته‌های ناقل این ویروس در سرتاسر باغ‌های شمال ایران گسترش یافت.

علائم بیماری به صورت بروز زردی، زوال آهسته درخت و گاه گلدهی بی‌موقع است.

تخریب ریشه‌های جذب‌کننده آب و موادغذایی و همچنین بسته‌شدن آوندهای قسمت‌های پایین گیاه به همراه علائمی دیگر چون میوه بیش از اندازه معمول، نشان‌دهنده وجود این ویروس است.

کنترل بیماری:

مقابله با این بیماری فاقد مبارزه شیمیایی مستقیم است، اما مبارزه علیه شته‌ها که عامل اصلی انتقال بیماری به نهال‌های سالم هستند می‌تواند موثر باشد. رعایت مسائل بهداشتی و ضدعفونی وسایل باغبانی و قرنطینه‌ای اهمیت دارند. ریشه‌کنی و سوزاندن کامل درخت‌های آلوده، تهیه پیوندک و پایه مقاوم به بیماری، می‌تواند مانع از انتشار آن گردد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت-شماره ۲۸۸-تیر ۱۴۰۳