نقش درختان سنجد، به‌عنوان علوفه‌ای ارزشمند و ارزان
این گزارش خصوصیات درختان سنجد را مطرح کرده در هر حال نقش درختان که در طرح احیاء خاک و به‌عنوان بادشکن یا جنگل‌کاری‌ها به‌کار می‌روند، چندمنظوره است
اخبار سبز کشاورزی؛ در حال حاضر کمبود پروتئین حیوانی یک مشکل نگران کننده در اکثر کشورهای درحال توسعه است، این کمبود معمولاً بدلیل تهیه و تولید کمبود علوفه در این کشورهاست و عمدتاً مراتع و محل چرای موجود برای دام‌ها یا کافی نیست یا به‌دلیل خشکسالی و تغییر اقلیم تحلیل رفته و امکان تولید ندارند.
در چنین شرایطی درختان و درختچه ها نقش حیاتی دارند، نقش درختان و درختچه ها بیشتر به‌عنوان تأمین کننده پروتئین و علوفه برای دام‌ها از ازمنه قدیم شناخته و استفاده می‌شدند.
سال 1958 در گزارش FAOآمده بود: «گیاهان چوبی، دارای ارزش اقتصادی فراوانی برای پرورش دام بوده و جهت تأمین پروتئین و مواد معدنی در نواحی خشک و نیمه خشک، اهمیت بسیاری دارند. به‌طور کلی ظرفیت پروتئین گیاهان علفی50 درصد پروتئین گیاهان چوبی است، گیاهان لگوم بالاترین درصد پروتئین خام را دارند.»
در دیگر گزارش FAO سال 2016 آمده است: «تغییرات اقلیمی و افزایش دما، بر عملکرد محصول و قیمت مواد غذایی تأثیر گذاشته، بنابراین با استفاده از ارقام محصولاتی که در برابر گرما و خشکی مقاوم بوده و دارای شاخص‌های کارآیی نیتروژن (در باروری خاک) باشند، می‌توان به افزایش بهره‌وری و بهبود افزایش درآمد کشاورزان، دامداران و روستاییان کمک کرد.»
این گزارش دقیقاً خصوصیات درختان سنجد را مطرح کرده است (نگارنده) در هر حال نقش درختان که در طرح احیاء خاک و به‌عنوان بادشکن یا جنگل‌کاری‌ها به‌کار می‌روند، چندمنظوره است.
شاخ و برگ درختان هنگام نبود گیاهان علفی، منبع مهم تأمین خوراک دام‌ها به‌شمار می‌روند. برگ‌ها به هنگام خزان، به‌دلیل ماهیت آلی آنها و دارا بودن ازت اضافی، پتاسیم و فسفر، مواد آلی مورد نیاز خاک را تأمین می‌نمایند.
ارزش دیگر درختان قرارگرفتن حیوانات در زیر سایه آنهاست. (ایجاد میکروکلیما). تثبیت نیتروژن خاک توسط ریشه درختان سنجد و ایجاد همزیستی با گونه‌های مثمره و چوبده، مطرح بودن درختان سنجد به‌عنوان یک کود زیستی، تثبیت ازت هوا توسط برگ درختان سنجد، احیاء و اصلاح خاک و نقش ریشه درختان سنجد، بومی بودن در حداقل 80 درصد پهنه کشور- دامنه انتشار وسیع و سریع الرشد بودن آن، مثمره بودن، زودبازده بودن و پرعملکرد، تحمل شرایط مختلف سخت محیطی از خشکی تا شوری خاک، سازگاری سیستم ریشه با انواع خاک – خاک‌های فقیر و از همه مهم‌تر نقش بی‌بدیل برگ درختان سنجد به‌عنوان علوفه (به‌خاطر بالا بودن انرژی متابولیسمی آن) و به‌عنوان درمانگری قوی و نقش آن در سلامت دام (درمانگری قوی برای درمان بیماری‌های انگلی- زخم‌ها و بیماری‌های جلدی) همچنین آنتی باکتریال بودن سنجد و نهایتاً دوقلو زایی برگ و... ازجمله خصوصیات درختان و برگ درختان سنجد است.
تجربه در آرژانتین: مشاهدات میدانی نشان داد که گاوها برگ‌های درخت سنجد را ترجیح می‌دهند، لذا محققان مطالعه‌ای بر روی برگ درخت سنجد در رژیم غذایی گاوها (با تجزیه و تحلیل میکروهیستولوژیکی بررسی کردند) و کیفیت و کمیت علوفه برگ سنجد، با تعیین ارزش غذایی آن، مورد بررسی قرار گرفت. مطالعات طویل المدت نشان داد که سنجد یک منبع مهم و ارزشمند برای خوراک دام است.
دوره خشکسالی طولانی مدتی در آرژانتین آغاز شد، با تحلیل رفتن و نابودی مراتع و کمبود غذا و علوفه، گاوداران فهمیدند برگ سنجد یک علوفه جایگزین ارزان و مناسبی است. از سال 2010 برنامه ریزی کردند و مدت هاست که برگ سنجد، به‌عنوان علوفه ای مهم شناخته شده است.
اکنون بعداز گذشت چندسال که حضور و فنولوژی سنجد در آرژانتین توسعه یافته است، به‌عنوان یک منبع تأمین علوفه، در برنامه سالانه مدیریت مراتع در نظر گرفته شده است.
تجربه در استرالیا: در مناطق نیمه خشک استرالیا، به‌ویژه در مناطقی که دارای فصل خشک هستند، درختان سنجد مقدار ارزشمندی پروتئین و انرژی در هنگام خشکسالی در اختیار حیوانات در حالت چرا قرار دادند.
تجربه در ازبکستان: در آسیای میانه در ازبکستان، مشاهدات نشان داد که از برگ درختان سنجد می‌توان برای مکمل جیره غذایی- پروتئین برای گاوهای شیری استفاده کرد. نظرات بسیار متفاوتی در مورد ارزش برگ درختان سنجد وجود داشت، اما بسیاری از تحقیقات این موضوع را تأیید کردند که این نوع پوشش گیاهی، باعث احیاء جمعیت (دام های کوچک و بزرگ) می‌شود، مطابق بررسی اخیر سنجد به‌عنوان گونه‌ای چندمنظوره، بسیار مفید شناخته شد، بیشتر به این دلیل که گونه سنجد تمایل به گسترش و توسعه در زمین های برهنه یا مناطقی با خاک فقیر را دارد. چرا گونه سنجد در مراتع اهمیت پیدا کرد؟
گسترش سنجد در مراتعی با فقیرترین خاک، حتی خاک‌های شور، تولید مثل رویشی گونه سنجد، از دست دادن آب گیاهان علفی در وسط تابستان، پایین آمدن کیفیت مواد غذایی به‌دلیل گرما و خشکسالی در مناطق نیمه خشک و اینکه سنجد با میوه‌های خود می‌تواند، پروتئین لازم برای دام‌هایی را که باردار هستند تأمین کند و مقاوم بودن به تنش‌های محیطی، موجب گردید تا نقش گونه مقاوم سنجد در مراتع با اهمیت جلوه کند. از سوی دیگر در پژوهشی، اثرات ضد التهابی و ضددردی عصاره آبی میوه سنجد مورد بررسی قرار گرفت و خواص ضددردی آن و از طریق سیستم عصبی مرکزی تأیید شد.
مقایسه اثر عصاره میوه سنجد و خمیر حنا با سولفادیازین نقره بر ترمیم زخم نتایج این مطالعه نشان داد که ترمیم زخم در گروه کنترل 13 روز، در گروه دریافت کننده سولفازیازین نقره 8 روز، در گروه دریافت کننده میوه سنجد 10 روز و در گروه دریافت کننده حنا 12 روز بطول انجامید و در نهایت تأیید شد که سرعت بهبود زخم در گروه تیمار شده با عصاره میوه سنجد مانند گروه سولفادیازین نقره است. درخصوص دفع انگل با برگ و میوه سنجد بعنوان علوفه نیز به نتایج بسیار درخشانی دست یافتند.
مطالعه ای با موضوع اهمیت مواد مغذی ضروری برای دام و کمک به کشاورزان در انتخاب علوفه انجام شد که غلظت نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم و منیزیم در شاخ و برگ خشک سنجد به ترتیب 75/3، 558/0، 37/4، 459/2 و 769/0 درصد بود. دامنه N، P، K، Ca و Mg در برگ درختان سنجد، از محتوای نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم و منیزیم گیاه بسیار نزدیک به محدوده کافی بود. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل کلسیم و پتاسیم محتوای برگ سنجد بسیار نزدیک به محدوده کافی گیاه بود.
امروزه از مکمل های گیاهی، بعلت دارا بودن ترکیبات زیست فعال مختلف، در جیره دام و طیور در جهت بهبود عملکرد و یا پاسخ ایمنی استفاده می شود. گونه سنجد در اغلب مناطق استپی ایران، بصورت خودرو وجود دارد و جزو درختانی است که به شرایط نامساعد خاک، شوری خاک، درجه حرارت و نوسانات رطوبتی مقاوم است.
این گیاه با کمترین نیاز آبی، به مقادیر زیاد شوری مقاوم بوده، می تواند در خاک های شنی تا رسی سنگین به خوبی رشد کند و به نمک های معلق در هوا نیز بردباری نشان دهد، گزارش شده است که سنجد حاوی ترکیبات پروتئین خام ۷.۷ درصد، چربی خام ۲.۱ درصد، فیبر خام ۴.۳۲ درصد، خاکستر خام ۱.۹۷ درصد و ترکیبات کربوهیدراتی ۹.۴۸ درصد است.
سنجد بطور مرسوم بعنوان منبع غنی ویتامین هایی همچون کاروتن، توکوفرول، ویتامین 1B ویتامین C و منبع غنی از مواد معدنی مختلف ۸۵۰۴ میلیگرم بر کیلوگرم پتاسیم، ۱۷۳۱ میلیگرم بر کیلوگرم سدیم، ۶۳۵ میلیگرم بر کیلوگرم فسفر می باشد. مطالعات فیتوشیمیایی عصاره میوه سنجد، حضور ترکیبات پلی ساکاریدی همچون گلوکز ۲۲.۳ درصد، فروکتوز ۲۷.۱ درصد، فالونوئیدها، سیتواسترول ها، گلیکوزیدهای قلبی، ترپنوییدها، کومارین ها، اسیدهای فنل کربو کسیلیک، اسیدهای آمینه، ساپونین ها، کارتنوییدها، ویتامین ها و تانن ها را نشان می دهند. میوه سنجد دارای اسیدهای چرب پالمیتولئیک، لینولئیک، اولئیک و لینولنیک است.
هسته آن دارای اسید چرب لینولئیک، فسفولیپید، گلیکولیپید و بتاسیستوسترول است. آزمایشات فیتوشیمیایی در مطالعات قبلی نشان داده است که سنجد حاوی فلاونوئیدها، ترپنوئیدها و گلیکوزیدهای مناسب است و اثرات ضد دردی و ضد التهابی میوه این گیاه بخاطر فلاونوئیدهای موجود در آن می باشد. علاوه بر این، سنجد حاوی مقادیر بالایی تانن متراکم است. وجود مواد ارزشمند و بالابودن انرژی متابولیسمی میوه سنجد از یکطرف و ایفای نقش سنگریزه، در سیستم گوارش شترمرغ ها، استفاده از این گونه ارزشمند در مزارع توسعه و پرورش شترمرغ را دوچندان کرده است.
تجربه در کشور چین: در مطالعه ای قابلیت هضم برگ درختان سنجد در استان گنزوی چین تعیین شد و نتایج نشان داد که با توجه به محتوای پروتئین خام بالای آن ۱۴۴ گرم بر کیلوگرم ماده خشک که قابل مقایسه با پروتئین سبوس گندم به میزان ۱۵۷ گرم بر کیلوگرم ماده خشک است، می‌توان از برگ این درخت، به‌عنوان یک منبع بالقوه ارزشمند خوراکی در تغذیه گوسفندان استفاده نمود (افزایش وزن روزانه میش ها و بره های تغذیه شده از برگ درخت سنجد، به ترتیب در مقایسه با شاهد ۲۳.۷ و ۱۷.۱ درصد بالاتر بود) می‌دانید که تعداد بره جهت فروش به ازای هر میش، یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر سودآوری پرورش گوسفند است که تحت تأثیر عملکرد تولیدمثلی میش‌ها قرار دارد. یکی از روش های دخیل در بازده تولید مثلی، بالا بردن انرژی جیره در دوران جفتگیری است که به‌عنوان فلاشینگ معروف است.
در مطالعاتی تأثیر استفاده از ضایعات میوه سنجد در جیره فلاشینگ بر عملکرد تولیدمثلی میش های لری- بختیاری بررسی و نتایج پژوهش حاضر نشان داد که مکمل سازی پودر ضایعات میوه سنجد در جیره فلاشینگ، نرخ بره زایی میش های لری- بختیاری را افزایش داده و سبب بهبود نرخ بره زایی میش ها گردید.
سنجد با داشتن ترکیبات مفید، ویتامین‌ها، مواد معدنی، آنتی‌اکسیدانی و تانن‌های متراکم، منجر به بهبود عملکرد تولید مثلی میش‌ها می‌گردد. علاوه بر این، گیاه سنجد حاوی ساپونین های استروئیدی است، ساپونین های استروئیدی فیتوستروژن هایی هستند که از نظر شیمیایی، مشابه با استرون و استرادیول 2E پستانداران می باشند و بنابراین، به گیرنده های استروژن در بافت های مختلف متصل می شوند و کارکرد هورمونی آنها را تحت تأثیر قرار می دهند.
در افغانستان: بسیاری از مراتع مولد در افغانستان، عملاً به اراضی بایر تبدیل شده اند، اثرات مخرب فعالیت های انسانی در بسیاری از مناطق با تغییرات آب و هوایی، به‌ویژه خشکسالی های مکرر و سیل و فرسایش، بدتر شده است.
دام مهمترین مؤلفه کشاورزی است و حدود هشت میلیون کشاورز برای امرار معاش خود بطور کامل به سیستم زراعی دام وابسته هستند. کاشت درخت در مزرعه برای اهداف علوفه نیز در مناطق آبی افغانستان رایج است. یکی از درختانی که از سرشاخه ها بمنظور تهیه علوفه بریده و برای اهداف علوفه ای استفاده می شوند درختان سنجد هستند. در واقع افغان ها از دیرباز فواید درختان سنجد را می شناختند و با آگاهی نسبت به توسعه کاشت آن بهره می گیرند.
تعداد زیادی پروژه از فائو، USAID و کشورهای شریک درحال حاضر در کشور برای جمع آوری اطلاعات و پیشنهاد راهبردهایی برای تقویت تولید علوفه فعالیت می کنند، یک پروژه فائو "توسعه دام برای امنیت غذایی در افغانستان" در حال جمع آوری اطلاعات بیشتری ازجمله از درختان سنجد است. بدلیل وجود آنتی اکسیدان های قابل توجه سنجد، تحقیقات بین المللی فشرده ای برروی درختان سنجد درحال انجام است و طبق این نتایج سنجد بعنوان یک گنج پنهان معرفی شده است. نتیجه اینکه برگ درختان سنجد بعنوان علوفه ای ارزشمند و ارزان با نقشی مضاعف و درمانگری قوی در بیماری های دام از سالیان بسیار دور شناخته شده و پیشرفت علم و تکنولوژی جدید نیز بر این مهم صحه گذاشته است.
در زمان خشکسالی ها و اکنون که بنابر گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، دوسوم کشور عزیزمان ایران، به بیابان تبدیل گردیده است، می توان با آموزش و ترویج و فرهنگ سازی، براحتی از این موهبت های خدادادی در اصلاح، احیاء و حفاظت از خاک مراتع، تأمین علوفه در زمان خشکسالی استفاده کرد و بهره برد.
وحیدرضا شادفر، محقق و پژوهشگر
